Son yıllarda internet haber sitelerine ve bunların içeriklerine yönelik ceza hakimlikleri tarafından verilen erişimin engellenmesi kararları artmaya başladı. Değişiklik Mahkemesi’nin (AYM) de bu durumu “yapısal sorun” olarak bırakılması ve TBMM’den sorunun tahlilini istemesine rağmen bunun yerine yasal değişiklikler giderilmedi.
“Devlet muhafazası altında çocukların tarikat kampına yollandı”, “SADAT Lideri’nin seçim devrinde kırılan tweet”, “İzmir’de örgütsel dolandırıcılık soruşturmasında gözaltına alınan hakim ve savcı” ve “Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın oğlu Bilal Erdoğan iddiaları” olarak toplanan suçlamalar erişim kararı alınan son içerikler hakkında haberler oldu.
Peki, Türkiye’de sansür tartışmasına neden olan erişimin engellenmesi nasıl uygulanıyor ve yüksek yargının tespit ettiği sorun neden çıkıyor?
İnternet sitelerine yönelik iki “sansür” oranları
Türkiye’de internet sitelerine yönelik iki temel “sansür” düzeni uygulanıyor. ilki “erişimin engellenmesi”, ikincisi ise “içeriğin çıkarılmasıdır.” 2014 yılında internette tüm içeriğin kaldırılması yahut erişimin engellenmesine yönelik kararların alınması için Erişim Sağlayıcıları Birliği kuruldu. Bilgi Teknolojileri ve Bağlantı Kurumu sistemi bir kurum tarafından yönetilmektedir.
Erişimin engellenmesi uygulaması, 5651 sayılı İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Cürümlerle Gayret Edilmesi Hakkında Kanun’da düzenleniyor. Buna göre Cumhurbaşkanlığından bakanlıklara, Diyanet’ten Türkiye Futbol Fedarasyonu’na, Bilgi Teknolojileri ve BTK Sermaye Piyasası Kurumu’na, Türkiye Jokey Kurumu’ndan RTÜK’e kadar 25 farklı organ erişim mahzuru talep etme var.
Söz konusu kanunun 8’inci unsuruna göre, internet ortamında yapılan ve içerik kabahatinin oluşturulduğu konusunda “yeterli şüphe” bulunan yayınlarla ilgili olarak içeriğin çıkarılmasına yahut erişimin engellenmesine karar verilebiliyor. Bunlar kanunda girişima yönlendirme, insanların cinsel istismarı, genişlemesini kolaylaştırma, sıhhat için tehlikeli emin temini, müstehcenlik, fuhuş, kumar oynanması için yer ve izin sağlama, Atatürk Aleyhine İşlenen Cürümler Hakkında Kanunda yer alan cürümler, Futbol ve Öteki Spor Karşılaşmalarında Bahis ve Talih Oyunların Düzenlenmesi Hakkında Kanunda yer alan cürümler ile Devlet İstihbarat Hizmetleri ve Ulusal İstihbarat Teşkilatı Kanununun 27’nci unsurunun birinci ve ikinci paragraflarında yer alan kabahatler olarak sıralanıyor.
Bilgi Teknolojileri ve Bağlantı Kurumu binası Fotoğraf: DW/U. Danişman
Bu kabahatlerde içeriğin çıkarılması yahut erişimin engellenmesi soruşturma soruşturmasının hakim aşamasında, kovuşturma aşamasında ise mahkeme tarafından veriliyor. Soruşturma evresinde, gecikmesinde arıza bulunan hallerde Cumhuriyet savcısı tarafından da içeriğin çıkarılmasına yahut erişimin engellenmesine karar verilebiliyor. Lakin savcı, 24 saat için bu başkanlık iznine sunmak zorunda.
Ancak bireysel kanunun 8A’nın yargıçlara verilen bu yetkiyle istisnalar getirilerek genişletilmesi sağlanıyor. Bunun münasebeti ise “gecikmesinde kusur bulunan hâller” olarak özetleniyor. Cumhurbaşkanlığı; Hayat hakkı ile kişilerin can ve mal güvenliğinin korunması, ulusal güvenlik ve kamu düzeninin korunması, cürüm işlemlerinin engellenmesi yahut genel sıhhatin korunmasından bir yahut bir kaçına bağlı olarak hakim yahut gecikmesinde başarısızlık bulunan hallerde erişim mahzuru iptali talep edilebiliyor. BTK Lideri da bu talep üzerine erişim hakkını belirlemekte.
Millî güvenlik ve kamu sisteminin korunması, kabahat uygulamalarının engellenmesi yahut genel sıhhatin korunması ile ilgili ise bakanlıkların talebi üzerine tekrar BTK Lideri tarafından internet ortamında yer alan yayınla ilgili olarak içeriğin çıkarılması yahut erişimin engellenmesinedil hükmedebiliyor. Bu kararın dört saatten itibaren uygulanması zorunludur. Ancak bu kararların 24 saat içinde hakimiyete başlaması gerekiyor.
Kanunun 9 ve 9/A unsurları ise sıradan kişilere erişim mahzuru talebinde bulunma hakkını getiriyor. “Özel hayatın saklılığının” yahut “kişilik haklarının ihlal edilmesi” sav eden gerçek ve hükmi bireyler ile kurum ve kuruluşlar, içerik sağlayıcılarına, buna ulaşamaması hâlinde yer sağlayıcısına başvurarak ikaz sistemi ile içeriğin yayından çıkarılmasını isteyebiliyor. Bunun yanında doğrudan ceza yargılamasına başvurularak içeriğin çıkarılmasını yahut erişimin engellenmesi de isteyebiliyor.
2022 yılında 712 bin site yasaklandı
Erişim manisi sorunu, Söz Özgürlüğü Derneği’nin raporlarına da yansıyor. Prof. Dr. Yaman Akdeniz’in kurucusu olduğu Tabir Özgürlüğü Derneği’nin EngelliWeb raporlarına göre, her yıl internet sitelerine taşınan erişim manileri sayıları artıyor. Rapora göre, 2018 yılı sonu prestijiyle Türkiye’den toplam 347 bin 445 alan adı erişime engellendi. 2019 yılı sonu prestijiyle ise bu sayı 408 bin 494’e yükseldi. 2020’de 467 bin 11 alan ismine erişim engellenirken 2021 sonu prestijiyle bu sayının 574 bin 798’e çıktığı tespit edildi. Geçen yıl ise Türkiye’den toplam 712 bin 558 web sitesi ve alan adı 814 farklı kurum ve hakimlikler tarafından verilen toplam 616 bin 239 farklı kararla erişim pürüzü getirildi.
Raporda, “Dahası, 2022 sonu prestijiyle 150 bin URL’de, 9 bin 800 Twitter hesabına, 55 bin 500 tweete, 16 bin 585 YouTube görüntüsüne, 12 bin Facebook görüntüsüne ve 11 bin 150 Instagram’da 5651 sayılı kanuna ve diğer kararlara istinaden erişim engellendiği tespit edilmiştir” bilgisi verildi.
Devlet düzeninin talebiyle Türkiye’de DW Türkçe, Amerika’nın Sesi, OdaTV, Independent English, Mezopotamya Ajansı ve JinNews’in akabinde 14 Mayıs seçimleri öncesinde Ekşi Kelamlık internet sitesinden de erişim manisi sonlandırıldı.
AYM kalıcı sorun kararı verdi ama
Erişim manisi kararlarının Türkiye’de söz ve basın özgürlüğünün özgürlüğünün sağlanmasına ait en somut tespitler ise AYM’den gelmişti. İnternet haber sitelerindeki bazı haberlere erişim pürüzü kararları verme üzerine Cumhuriyet, Birgün, Diken, Gazete Duvar olarak bazı yayın organlarının işlemlerinin gerçekleştirilmesine AYM, 27 Ekim 2021 tarihinde tabir ve basın özgürlükleri ile tesirli başvurunun durdurulduğuna karar verdi. İhlallerin yapısal sıkıntıdan kaynaklandığını mahkeme belirterek, “pilot karar süreci” sonuçları “yapısal sorunun çözümü” için bu durumun TBMM’ye bildirilmesine karar verdi. Olayla ilgili hususta yapılan ve karardan sonra yapılacak başvuruların incelenmesini kararın Resmî Gazete’de yayımlandığı tarihten itibaren bir yıl mühlet ertelenmesine karar verdi.
Anayasa Mahkemesi Binası Fotoğraf: Kamu malı
Kararın münasebetinde erişimin engellenmesi kararlarına yönelik itiraz yollarını eleştirdi. Bu kararlara karşı başvurulan sulh ceza hakimliklerinin tesirli bir yargı yolu olmadığı vurgulanan kararda, “İtiraz makamları başvurucuların tezlerini ve kanıtlarını dikkate almamış, çatışan menfaatleri bağlantılarına yönelik bir çaba içinde olmak, internet içeriklerine erişimin engellenmesiki müdahalenin toplumsal nizamının gereklerine uygunluğu ve müdahalenin olup olmadığı değerlendirmemiştir” denildi.
Sistematik bir sorunun yayılımının kanundan kaynaklandığını vurgulayan AYM, yeni ihlallerin önlenmesi için Türkiye’de hâlihazırda tutulan mevcut sistemin yine ele hazırlandığını kaydetti. Erişim mahzurunun “tedbir” niteliğinde olduğu belirtilen kararda, buna karşılık kararların “ilgili ve kâfi münasebet olmadan” alındığı, internet erişiminin bilinmeyen mühletle engellendiği belirtildi.
Kararda, “Bu süre içerisinde kısıtlamaların tabir ve basın özgürlükleri için büyük tehlikeler arz ettiği karşılığında. Demokratik bir hukuk belgeside -güdülen gaye ne olursa olsun- kısıtlamalar özgürlüklerin sınıflandırması biçimini ortadan kaldıracak tamamen mümkün değildir. Münasebetiyle biçimi istikametten kesin kararın bütün doğuran ve süresiz tesir Gösterilen bir kural keyfî ve orantısız müdahalelere karşı kesinlikle kollayıcı kapsamların kapsanması gerekir” denildi.
Kararda, AYM’nin tarihinde içtihat niteliğindeki kararlardaki esasların takip edilmediği eleştirisi de getirildi.
TBMM sorunu çözümlemedi
Ancak TBMM, sorunun çözümü yerine “sansür kanunu” olarak isimlendirilen Dezenformasyon Maddesi’ni Ekim 2022’de yayınladı. Bu kanunla erişimin engellenmesi kararlarının verilmesi için toplumsal ağlara sert yaptırımlar uygulanıyordu. Bunların ortasında sosyal ağ sağlayıcıların internet bant genişliğinin yüzde 90’a kadar daraltma, reklam engelleme ve para cezası uygulamaları yer aldı.
DW Türkçe’ye konuşan Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Yaman Akdeniz, sorunun artık bu yıl boyutunun değiştiğini vurguladı. Temel sorunun AYM olduğunu Akdeniz’e aktaran, AYM’deki gecikmelere dikkat çekti:
“Yasaların ve sulh ceza hakimliklerinin bunu sansürcü biçimde uyguladıkları ortada. Lakin Anayasa Mahkemesi buna ait ferdi başvurularda çok geç karar veriyor. Yıllar süren karar çıkması. Örneğin OdaTV, Jin News, DW Türkçe başvuruları hala alınabilmiş değil. Münasebetiyle alınan topyekûn engellemeler önemli sorun. “
Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Yaman AkdenizFotoğraf: DW/B. Karakaş
Akdeniz, AYM’nin 2021 yılındaki ihlal kararının bir yıl tutulmasına rağmen TBMM tarafından göz önünde bulundurulduğunu söyledi. AYM’nin de kendisine gönderdiği bir yıllık mühletin dolmasına rağmen hiçbir şey yapmadığını belirten Akdeniz, “Dolasıyla sulh ceza yargıçlarının gölgesinde kalan bir AYM var. Hatta raporda karanlığa gömüldüğünü belirttik. Sulh ceza hakimlikleri sıklıkla sık sık bu kararları devam ediyor. yolsuzluk olayları, toplumsal medya paylaşımları zamanında arşivlerden de çıkartılarak daha derin sansür uygulanıyor” dedi.
“Geriye yalnızca AİHM kalıyor”
Akdeniz, bu basamakta hukuken yapılacak tek adımda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) başvuruk edildiğini kaydetti. Türkiye’de tesirli bir iç hukuk yolu olmadığını, AYM’nin etkisiz hale getirilebildiği AİHM’e anlatılmasını vurgulayan Akdeniz, “Karamsar ve karanlık bir tablo ile karşı karşıyayız. Her sene durumu daha da kötüleşiyor. 2018’den beri beşinci raporumuzu yayımladık. Her sene fotoğraf daha karanlığa gömülüyoruz. Bu ortada erişim pürüzü yetkisi verilen kurum sayısı da artıyor. En son Türkiye Futbol Federasyonu eklendi. Türkiye’de hem habercilik yapmak hem de haber almak gün geçtikçe daha da zorlaşıyor” değerlendirmesini yaptı.
Akdeniz, sorunun devamı için yapısal olarak süreçlerinin ve Türkiye’nin tekrardan inandırıcı şekilde demokratikleşme sürecini devam ettirme sürecini kaydetti. Son devirde Türkiye’nin AB’nin yeniden gündeme getirildiğini anımsatan Akdeniz, bu gündemde en değerli kahramanlardan birinin söz ve basın özgürlüğünün özgürlüklerini, inandırıcı bir formda bu kanunların kadınlardan gelenleri ve öldürüldüğünü kaydetti.
En son Ekşi Sözlük’e erişim pürüzü getirildiğini anımsatan Yaman Akdeniz, işlemeyen bir düzeneğin kelam konusu olduğunu tabir ederek “Aylar yıllar geçiyor, haber siteler engelli kalıyor devam ediyor. Demokratikleşme süreci olan bir ülkede DW ve Amerika’nın Sesi’nin bir yılı aşkın süredir erişeme engelli olduğu kabul edilemiyor. İşlemeyen bir düzenli ile karşı karşıyayız. Asıl sorun yargı. Zirai yargılama politikaları sulh ceza hakimlikleri rutin olarak başlıyor ve AYM’de süreç tıkanıyor” dedi.
News
