Brezilya donanmasına ilişkin “São Paulo” isimli uçak gemisinin sökülmesi için Türkiye’ye getirilecek olması kamuoyunda reaksiyona yol açtı. Sivil toplum finansmanı ve bütçe seçenekleri, geminin 600 ile 900 ton ortasında asbest barındırdığını belirtirken Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Murat Kurum “Gemide 9 ton asbest”in var olduğunu ve bu durumun bir durum olmadığını savundu.
Tartışmalar, asbest tonajı üzerine ağırlaşırken toksik-tehlikeli atık olarak nitelendirilen geminin sunduğu kimyasalların göz arkası mı gündemde ediliyor.
1,85 milyon adına satıldı
Fransız silahı tarafından 2000 yılında Brezilya’ya sunulan ve 2017’de ıskartaya tescilli ülkenin en büyük savaş gemisi São Paulo, Nisan 2021’de sunulan ihaleyle 1,85 milyon karşılığında denk gelen 10,55 milyon reale satıldı.
Gemiyi Rio de Janeiro’lu bir şirket olan Cormack Marítima aracılığıyla İzmir-Aliağa merkezli Sök Denizcilik isimli firma aldı.
Satışın akabinde 21 Haziran 2021’de Belçika merkezli milletlerarası sivil toplum dağılımı NGO Shipbreaking Platform, Basel Hareket Ağı, Brezilya Asbeste Maruz Kalanlar Ağı ABREA ve Emekçi Sıhhati ve İş Güvenliği Meclisi İSİG’in de yapabileceği yer sivilcilik Etraf ve Şehircilik Bakanlığı’na bir mektup gönderdi.
Usulsüzlüklere ilişkin endişeler
DW Türkçe’ye konuşan İSİG gönüllüleri ve akademisyen Aslı Odman, mektupta değerli bir usulsüzlüğe dikkat çektiklerini belirtiyor. Sök Denizcilik’in ihalelere Tehlikeli Hususlar Envanteri’ni görmeden girdiğini söyleyen Odman, “Yani temel söküm masraflarını içeren, etrafa ve kişisel haklara ilişkin bir söküm işlemleri masraflarını bilmeden verilen fiyat, temelde temel olarak usulsüzlüklere kılıf yaratıldığı depolamayı uyandırdı. Sırf bu nedenle bile ihalenin iptal edilmesinin değerlendirilmesi” diyor.
Bakanlığa iletilen mektuplarda, geminin yaklaşık 900 ton asbest ve asbest içeren materyal, toplu ton Poliklorlu Bifenil (PCB) içeren gereç ve büyük ölçülerde toksik ağır metallerin tutulduğu belirtilmişti.
Aliağa Etraf Platformu’nda yeniden geçen yılın haziran bölgelerinde geminin 600 tonluk asbest ve tehlikeli kimyasal atıkların saklandığı belirtilerek Bakanlığa davette bulunmuştu.
Uyarılar dikkate alınmadı
Ancak sivil toplumların ihtarları dikkate alınmadı. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı 30 Mayıs 2022’de geminin sökümüne onay verdi. São Paulo gemisi, İzmir-Aliağa’da sökülecek.
Kamuoyundaki reaksiyonların diğer adıyla Etraf Şehircilik ve İklim Gelişimi Bakanı Murat Kurum, Hürriyet’e bir demeç verdi ve “Gemide 900 ton değil, 9 ton asbest var” diyerek sürecin başlamasının tezini verdi.
Peki hurda gemideki tehlike asbest mi hudutlu mu?
Aslı Odman, Bakan’ın geçen yıl gönderdikleri mektuplara yer alan 900 tonluk kısmını, São Paulo ile bireysel teknik ve boyutta yapılan ve ikiz kardeş olarak sınıflandırılan Clemenceau’nun sökümüne ait raporları temel alarak yıllık olarak söylüyor.
Odman, “Bunun içinde ister 900 ton asbest olsun, ister 9 ton asbest olsun, 62 sene önce inşa edilmiş bir nükleer savaş gemisinin barındırıldığı pek çok başka tehlikeli husus var” uyarısı yapıyor. “Yüzen bir tehlikeli atık olan bu geminin Aliağa’da sökülmesi kârların şirkete, bedelinin ise çok önemli bir biçime sahip olması demek” diyen Odman, “Bunu kabul etmediğimiz için São Paulo, Aliağa’ya gelmesini bekliyoruz” diye ekliyor.
Geminin ikiz kardeşi olan Clemenceau’nun İngiltere’de yapılan söküm çalışmaları 765 ton asbest olmak üzere 1300 ton civarında tehlikeli atık dışında kalmıştı.
Kurşuna maruz kalma riski
Uzmanlara göre São Paulo gemisinin yolunu açacağı, asbest dışında tehlikeli atıkların başında ağır metallerden biri olan kurşun geliyor.
DW Türkçe’ye konuşan Besin Mühendisi Yrd. Doç. Dr. Bülent Şık, bu büyüklükteki bir savaş gemisinin tek tonluk kurşunlu boya ile ilgili görüşlerinde. Kurşunlu boyaların dünyanın çeşitli ülkelerinde yasaklandığı Türkiye’de bu mevzuda bir düzenlemenin yapılmadığını şık, Dünya Sıhhat Örgütü’nün (DSÖ) ikazına dikkat çekiyor.
DSÖ’ye çocuklarda kurşun maruziyetini anne karnından itibaren azalmasının çok kritik ehemmiyet taşıdığını vurgulayan Şık, “Kurşun çocuklarda öğrenme zahmetleri, şifalı yetilerde gerileme, IQ düşüşleri, aktivite ya da muhakeme yığınlarında zayıflama üzere büsbütün güçler değerlendirdiğimizde çok ağır bir tahribata neden oluyor ”diyor. São Paulo biçiminde hurdanın bütünüyle gemilerin sökümünde kurşun içeren gereçlerin dağıtımları halinde, suya ve etrafa katılma olasılığı olduğunu belirten Şık, bu parçalanma sürecinde kurşunun ortamlarına yönelik ortamlara nasıl engellendiğine ait halka açık bir şekilde açık bir bilgi gösterdiğine işaret ediyor.
Kalay bileşenleri
Toksik kimyasalların ağır içerdiği bu tip büyük değişim faaliyetlerinde atık idaresinin çok sıkıntı olduğu iş kollarında Şık bulaşmanın kaçınılmaz olduğunu söylüyor, kurşun dışında geminin sürdürülebilir organik kalay bileşiklerine de dikkat çekiyor. “Bunların da geminin su altında kalan gövde kısmında ağır bir halde en az tonlarca yaptığını düşünüyorum” diyen Şık, tekrar bu tabloların nasıl giderildiği, nasıl bir atık idaresine tabi olduğu konusunda da şeffaf bir bilgi eklenmediğini söylüyor.
Balast suyu ne olacak?
Öte yandan geminin Türkiye’ye dönüşen istikrarını sağlamak için taşınacağı balast suyunu da ekolojik açıdan riskler taşıyor. Bülent Şık, “Geldiği bölgedeki çeşitli canlı tiplerini buraya aktarabilir ve bu ekolojik biyoçeşitlilikte bir sorun doğurur. Öte yandan balast suyunun kendisi de bu hurdanın niteliğindeki gemide çeşitli kirleticiler, yani çeşitli sularla kirlenir. Bu su ne yapılıyorsa? Bilmiyoruz” diye konuşuyoruz.
Bu zararlı belirtilerin ortamlarına ve nihayetinde insanlara ve diğer canlılara ziyan vermemesinin imkansız olduğunu lisana getiren Şık, “Bu tip ağır metallerin, yüksek derecede toksiteye sahip, çeşitli depoların bulunduğu atıkların sürekli olarak gelişmesini mutlak olarak tamamlaması gerekiyor. Türkiye bundan vazgeçmeli” daveti yapıyor.
Solunum yoluyla uygulanan tehlikeli maddeler
DW Türkçe Üyesine konuşan Türk Tabipleri Birliği (TTB) Halk Sıhhati Kolu Dr. Ahmet Soysal da São Paulo gemisinin asbestin yanı sıra çok tehlikeli atık olabileceğini vurguluyor. Soysal, “Bu tehlikeli atıklardan ve değerlileri PCB’ler, petrol, motor yağları ve ağır metaller. Bunlar da bilindiği üzere kansere dönüşen, besin zincirine karışıp ısıyla, su yoluyla yahut da havadan, teneffüs yoluyla insan tarafından değiştire alınabilen tehlikeli maddeler diyor.
Dr. Soysal, São Paulo gemisi nükleer denemelerinde radyoaktivite tehlikesi olabileceğine dikkat çekiyor.
2000’li yıllardan sonra asbestin kullanımı yasaklanan Milletlerarası Kanser Araştırmaları Ajansı’na göre kanserojen tesire sahip oldu. “Asbest lifleri teneffüs yoluyla insana yayılan ve başta kanserler olmak üzere çok sayıda sıhhat meselesine neden oluyor” diyen Soysal, asbestin neden olduğu hastalıkları şöyle sıralıyor: “Akciğer zarları ortasında sıvı tükeniyor, skleroz, akciğerin kalınlaşması ve akciğerde bağ tedavisi yok ediliyor. Fakat temel risk 8-10 yıl sonra, yani asbestin uygulanmasının 8-10 yıl sonra ortaya çıktığı mezotelyom.”
Tüm bu karşılığında São Paulo gemisinin Türkiye kara sularına sokulmasının insan ve çevredeki sıhhati açısından bir risk oluşturacağını tabir eden Soysal, “Bu nedenle de Türk Tabipleri Birliği olarak Bakanlığın bu iyileşmesi geri bekliyoruz” diye konuşuyor.
AB kalıcı tesis kaidesi kâfi mi?
São Paulo gemisi, 2000 yılında Fransız donanması tarafından Brezilya’ya satıldı. Satış imkanında, Fransız hizmetlerinin geminin sökümünün inançlı ve ekolojik açıdan güvenli hale getirilmesini sağlamak için geminin yerinin kendisi tarafından onaylanması mutabakata ek bir olarak eklendi. Buna göre Fransa, Avrupa Birliği’nin (AB) onayladığı gemi geri tesisleri dönüşüm listesinde yer alan tersanelerin gemiyi teslim almaya ve hurdaya çıkarmaya yetkili olduğunu belirtti.
Sök Denizcilik, Türkiye’deki AB’nin tersanelerinden biri. Lakin Aslı Odman, İSİG’in bulunduğu bölgelere Türkiye’de AB’nin tersanelerinde gerekli kontrollerin yapılmadığını savunuyor. AB ödülüne layık görülen gemi söküm tersanelerinde başkalarından daha fazla iş cinayetleri yaşanırken, asbest maruziyeti nedeniyle oluşan meslek hastalıklarının ise üstünün kapatılarak kapatıldığı Odman, “Keza asbest tedavisi ile ilgili çok düzgün bir mevzuat olmasına rağmen şaibeli bir durum kelam konusu” diyor ve devam ediyor: “ Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 2021’de beş sene içerisinde 714 gemiden sadece 250 ton asbestin muhafaza edildiğini açıkladı. Kalan tonajlar nerede? Bu, onun senede toplanan geminin söküldüğü bir yerde sınıflandırıldığı çok düşük bir sayıdır. Burada da zincirinde usulsüzlükler belirlendi. Fakat hafriyat kamyonlarında, deniz itilen şeylerde ne olduğu hakkında bilgiler. Orası bir kapalı kutu. Sivil toplumun kontrolüne açık değil.”
“Sorun São Paulo gemisinden büyük”
Sorunun yalnızca São Paulo gemisiyle hudutlu olmaması, her sene beş on tane bu büyüklükte tonajın söküldüğünü tabir eden Odman’a bağlı devlet, kişisel ömür hakkı ve çevre hakkı ismine gerekli kontrolleri yapmıyor. Odman, bunun nedeni ise “Nedeni ne olursa olsun, ne olursa olsun, ne olursa olsun ekonomik büyüme olsun” tabirlerini kullanıyorlar.
Aslı Odman, karşı taraf bütün tehlikelerle ilgili karşı kanıtları sunmadığı sürece São Paulo gemisinin katiyetle sökülmemesi gerektiği görüşünde.
Sök Denizcilik kendi açıkladı
Türkiye’de atıkların muhafaza edilme sürecindeki kayıpların yanı sıra São Paulo satışında Tehlikeli Husus Envanteri’nin sağlanmaması da tenkitlerin başında geliyor. Buna göre Sök Denizcilik firmasının tehlikeli unsurları muhafaza edilmek üzere harcanan harcamalardan bir fiyat verdi ve ihaleler kazandı.
Firmanın yaptığı açıklamalar bunu içeriyor. Sök Denizcilik tarafından ‘basında yer alan asbest ve radyasyon iddiaları’ hakkında yapılan açıklamada “İhale 12 Nisan 2021’de gerçekleşmiş olsa da net analiz ve rapor sonuçlarına ulaşmadan firmamız tarafından resmi bir başvuruda bulunulmadı. Basel Kontratı çerçevesi yapılan başvuru Atık Envanter Raporu ve Radyasyon Ölçüm Sonuçları şirketia ulaştıktan sonra 21 Aralık 2021 tarihinde yapılmıştır” denildi ve sökülüm yuvarlaklara ziyan kesintileri kaydedildi.
Sivil toplumun özelliklerine göre bu durum Türkiye’nin tarafında olduğu Basel Sözleşmesi’ne muhalifti.
Toksik-tehlikeli atık olarak nitelendirilen geminin yakın vakitte Türkiye sularına girmesi bekleniyor. Bakan Kurum ise geminin Türkiye’de gerekli denetimlerinin yapılması aksi durumda geri gönderileceğini belirtti.
News
