İran’da rejim aykırı şovların nasıl seyredeceği ve rejimde bir yolun açamayacağı sorulara karşılık aranırken İran ile ilgili gelişmeler komşu Türkiye ve bölge için tesirleri ve olası sonuçlar da değerli bir gündemin unsuru.

İran’da 13 Eylül’de 22 yaşındaki Mahsa Amini, başörtüsünü kurallara uygun şekilde takmadığı salgınla birlikte polisleri tarafından gözaltına alınmış, daha sonra komaya kaldırılarak hastanede üç gün sonra ömrü tükenmişti. Amini’nin yakınları karakolda görüldüğünde makûs muamelesi komaya girdiğini söylüyor. Amini’nin mevt nedenine ait resmi bir açıklama ise şu anda yapılmadı.

Amini’nin vefatından sonra ülke genelinde bayanların başını çektiği şovlar devam ediyor. Bütçenin sert uygulamalarına karşılık şovların önü alamıyor, sporculara göre en az 76 kişinin hayatı kaybedildi. İran’ın resmi kaynakları ise meyyit sayısını 41 olarak açıklıyor.

İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi dün yaptığı görece daha ölçülü bir ton kullanarak, gözaltında genç bir bayanın hayatını kaybetmesinin bazılarını derinden üzdüğünü, lakin ülkelerde kaos ortamına bırakamayacaklarını belirtti.

Mahsa Amini için Türkiye’de gösteriler düzenlendi Fotoğraf: Francisco Seco/dpa/picture Alliance

Rejimde esaslı değişim olur mu?

İran’ı ve toplumda güzel bir şekilde kullanılana, bu şovların şu anki rejimin topyekûn bir değişimine yol açmasını bekleme gücü.

Türkiye’nin eski Tahran Büyükelçisi Selim Karaosmanoğlu, gösterilerin ülkelerinde bir çeşit iç savaşa kadar gitmeyeceği ve rejim içinde bir tahlil bulunacağı öngörüsünde bulunarak daha ölçülü kadınlara güç politikasının bu tahlil yollarından birinin olabileceğini belirtiyor.

Karaosmanoğlu, İran için şu andaki en büyük dertlerden birinin orta alternatif bir cumhurbaşkanının bulunmaması zira bu isimlerin çoğunun mesken mahpusunda tutulduğu söz “Ama yeniden de tüm bu olup olmadığı için bir tahlil bulunacağını düşünüyorum. Şovlar nedeniyle bence rejim kalıcı lakin tahminen idare edilebilir” diyor .

Sabancı Üniversitesi Öğretim Vazifelisi Dr. Ezgi Uzun, uzun yıllar boyunca İran’daki toplumsal ülkelerden beri bu çeşit gösterilere alışık olduğunu, hatta 10 yılda bir büyük bir protesto gösterisinin yükseldiğini belirtiyor:

“İran takviminde önemli bir protesto kültürü görülüyor. Hatta 1979 ihtilalinden bir buket yıl kadar önceki de beşerler nizamlı formda parçaların yeniden beslenmesine baskısına, parçalara karşı bölünmelerine kadar.”

Uzun’a dahil olduğu 10 yıllık bir şovlarda 2018 yılından bu yana bir değişim yaşandı ve ekonomik sorunların tesiriyle halk bu defa kesin parçalar da olsa süreklilik içinde oluşumların ortaya çıkması başladı. Bu olaylar da bunun bir bölümü olarak görülen Uzun, kitlelerin katılımının birkaç ayda bir yaşanan bir durum olduğunu, ancak madalyonun diğer yüzü olarak işleyişinin değişimi durumu durumu şu şekilde yorumlanıyor:

“Protestolara karşı depolamanın ne yaptığını biriminin baskının kaldığını görüyoruz. Sistem kendisini daha da garantili olarak alabilmek için daha da büyük bir güvenlik durumu haline getiriyor.”

İran ve Ortadoğu uzmanı Arif KeskinFotoğraf: Privat

Gösteriler nereye evrilebilir?

İran’da şovların artıp artmayacağı, seyrinin nasıl olacağı ve değişeceği açısından bir sonuç doğurmayacağı ve kesin sözlerle yanıtlanabilmiş sorular değil. Münasebetiyle birlikte geçerlilik durumu İran-Türkiye bağlarını ve Türkiye’yi etkileme sorunu da ancak bu cevaplara göre şekillenebileceğine dikkat ediliyor.

İran ve Ortadoğu uzmanı Arif Keskin, şu anki bu şovların İran’daki önceki şovlarından farklı olarak rejimin var oluşuna işaret ediyor. Keskin, çok boyutlu bir kültürel halde, toplumsal ve siyasal farklı nedenlerin varlığıyla birlikte şovların özünde “kadın hakları ve kadınlara yapılan baskılarla mücadelenin” bulunduğunu belirtiyor.

Bazı ideolojik politik kümelerin gösterilerden kendi amaçları açısından yararlanma çabalarının bu süre boyunca ziyan yapılabileceğini ve rejimin de bundan faydalanmak isteyebileceğini söyleyen Keskin, “Amini etnik mensubiyeti nedeniyle değil, bayan olduğu için öldürüldü. Onu öldüren kişiler, onun o anda etnik mensubiyetini bilmiyorlardı” diye katılıyorlardı.

Keskin, olaylardan milliyetçilik devşirmenin gerçek olmadığını da belirterek, “Öncülüğü, kökleri, öznesi, hedefi, söylemi, toplumsal tabanı ve psikolojik/duygusal motivasyonu bayan sıkıntıları olan bu seksleri rastgele bir şekilde gölgelemek ve siyasi olarak yanlıştır” analizi yapıyor.

İran idaresi, Batı ülkelerini ve ABD’yi farklı bölgelerde çalışmakla suçlarken ülkelerde yayılan protestoları kışkırtmak ve göstericilere silah sevkiyatıyla suçladığı Kuzey Iraklı Kürt kümelere yönelik operasyonlarını da sertleştirdi.

İranlı uzman Dr. Uzun, buna rağmen İran toplumunda lakin çok küçük bir azınlığın ayrılıkçılarına sahip olmaya yönelik yapılan anketlerde de desteklendiğini belirtiyor.

Türkiye-İran bağlarına olası etkiler

Uzmanlara sunulan şu anda nasıl bir takasın evrileceği aşikâr olmayan protestoların 560 km’lik bir hududu paylaşan Türkiye ile İran’ın münasebetleri açısından kıymetlendirilmesi için de vakit gerekiyor.

İran uzmanı Dr. Ezgi UzunFotoğraf: özel

Ankara’dan iki haftadır yaşanan olaylara şu ana kadar rastgele bir resmi açıklama gelmedi. Klasik olarak iki ülkenin diğer bazı bahislerinde problemler yaşasalar da genellikle iç işlerine karışmama sınırının birleştiğini hatırlatan Uzun, “Açıklama yapılmamasının bir nedeni de bu protestoların nereye gitmeyeceği ya da gidebileceği aslında az paket kapatılabiliyor. Yani bekleyip görmek gerekirse bir yaklaşım olabilir” değerlendirme yapıyor.

Bu ortada insanların birleştiği İran’ın bölgedeki istikrar açısından kilit rolde olduğu.

Uzun, İran’ın esaslı geçmişi olan ülkenin bu özelliğini şöyle anlatıyor:

“İran Ortadoğu’nun demirbaşı aslında. Bir genel demografik yapısı açısından çok karmaşık bir ülke olmasına karşın devlet düzeni çok farklı bir ülke. Merkezi otorite temelinde çok sağlam bir sistemden bahsediyoruz. Yani bir Irak yahut Suriye şeklinde bir ülke değil. ayakta kalabilir mi bir yapı Lakin oldu ki çözüldü bu tüm bölge ülkeleri farklı ayrı çok fazla tesirler.”

Karaosmanoğlu da İran’ın gerek Türkiye’de ayrılmış bölge için en değerli özelliği “istikrar unsuru” olması olarak göstererek, İran’daki uzun süreli bir iç karışıklığın Türkiye için en başta orada barınan Afgan mülteciler ve doğal göç açılarından olumsuz tesiri olabileceği düşünüyor.

Türkiye-İran sonu Türkiye’ye sistemsiz göçmenlerin giriş yaptığı en değerli göç rotalarından biri olarak biliniyor.

Karaosmanoğlu, olayların gidişatına bakıldığında, “İran’daki olası bir sivil savaş petrolü ve gaz tedarik açısından gerek bölgede saklanması Türkiye için felaket olabilir” diyor.

İran’ın 2020 yılı sonuç prestijli ile 157,8 milyar varil petrol rezervi ve 32,1 düzenli metrelik doğal gaz rezervi bulunuyor. Bunların yanı sıra İran dünyanın en büyük, ikinci büyük bakır ve dokuzuncu büyük demir rezervine sahiptir.

ABD Güç Enformasyon Yönetiminin (EIA) verilerine sahip olan Rusya, 47 kayıtlı metreküple dünyada onaylı en fazla doğal gaz rezervine sahipken, İran 34 kayıtlı metreküple en fazla gaz rezervlerine sahip ikinci ülke.

İran’ın Türkiye’nin Asya’ya açılan kapısının olduğunu da hatırlatan Karaosmanoğlu, Türk tırlarının İran üzerinden pek çok yerde gezdiğine de işaret ediyor.

Dijital Teknolojiler İş Kurulu (DEİK) bilgilerine göre İran’daki Türk yatırımlarının fiyatı 1 milyar 292 milyon ABD doları civarındadır. Türkiye’deki İran menşeili yatırımların fiyatı ise 101 milyon ABD doları. Tahran’da 100’e yakın Türk firmasının yakınında 38 Türk yatırımcısı ve ticaret yapan mevcut.