Türkiye’de 81 vilayette 208 üniversitede 8 milyondan fazla öğrencinin eğitim alarak seçim kampanyalarını başlatması siyasi partiler farklı vizyon ve vaatler sunuyor. Lakin bu vizyon ve vaatler daha çok genel tabirlerle beyannamelerde kendine yer buluyor. Akademi ise öncelikle “özgürlük” ve “özerklik” olmak üzere takım siyasetleri ve akademisyen ataması üzere mevzularda tahlil bekliyor.
Peki “akademik özgürlük” sözüyle ne kast ediliyor? Akademisyenler neden sıklıkla “özgür” protestosunu gündeme getiriyor.
ODTÜ ve Boğaziçi olarak Türkiye’nin önde gelen üniversitelerinden 39 akademisyen tarafından 2022 yılı boyunca dağıtılan “Türkiye’deki Yükseköğretim Alanının Tekrar Yapılandırılması” ve Boğaziçi Üniversitesince verilen “Akademik Özgürlük ve Üniversite Özerliği” başlıklı raporlar bu bahiste dikkat çeken kaynaklar olarak öne çıkıyor. “Akademik Özgürlük” bu raporlarda, kolay olarak “üniversitenin araştırma ve öğretim fonksiyonu sonucu ortaya çıkan özelliklerin kamuya dağıtımı” olarak tanımlanıyor. Yani akademisyenler önceki üretimde, sonra da küresel çapta yayın sorumluluğunda sorun yaşıyorsa, bu onların “akademik özgürlüğünün” kısıtlandığı manasına geliyor.
“İfade özgürlüğü veya akademik özgürlük de yok”
Eğitim araştırmacısı ve müellif Ünal Özmen’e kayıtlı aslında tabir özgürlüğü veya akademik özgürlüklerden de kelam etmek manasız kalıyor. DW Türkçe’ye konuşan Özmen, “Bilim hükümran siyasi anlayışlarla dinlerle gelenek ve göreneklerle çatışır. Mevcut anlayış sarsman gerekiyor. Bunu yaptığın anda da da iktidar reaksiyonundan vazgeçiyorsun. İktidar ya da hakim devlet ideolojisini gözetlemek zorunda kalıyorlar. Bu dönemde de böyleydi,dır Burada mevzu bir biçim tabir özgürlük ile birleşiyor” değerlendirme yapıyor.
Eğitim-Sen eski Genel Lideri Alaaddin Dinçer, siyasi partilerin akademisinin gerçek sorunlarının savunulmasını savunuyor. Dinçer, “Siyasi parti programlarında da yazan; ‘bilimin özgürlüğü, demokratikleşme, akademik özgürleşme’ şeklinde başlıklar, bunlara yazılmış yazı halinde. Sağlanması için memleketler arası ayrılmalar de kabul edilmiş durumda, pekala sorun ne? Sorun, siyasal iktidarların akademiye doğrudan müdahale etmesi. Baskının ideolojiye uygun telaffuz ve üretim üniversitelerden beklemesi gerekmiyor. Burada sorun yalnızca YÖK değil. Üniversite rektörlükleri, dekanlıklar dukalık üzere çalışıyor” eleştirisini yönlendiriyor.
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü’nün (UNESCO) 1997 tarihli evrakında de akademik özgürlük, “herhangi bir talimat tarafından sınırlamadan eğitim ve tartışma özgürlüğü”, “araştırma yapma ve sınırları yayma/yayımlama özgürlüğü”, “fikirlerini tabir edebilme özgürlüğü”, “fikirlerin sansür edilmeme özgürlüğü” kriterleriyle açıklanıyor. UNESCO’nun bu metnine imza koyan ülkeler Türkiye’nin ortasında bulunuyor.
Fotoğraf: Getty Images/AFP/O. Köse
“Kağıt üzerinden tüm mutabakatlar imzalanmış durumda, bir sorun yok. Ancak siz, akademisyenler bir rapor yayınladı ya da bir raporye imza attı diyen birçoğunu KHK ile üniversitelerden attığınız anda bu, büyük bir kayıt yapıyorlar” diyen Dinçer, KHK’lı akademisyenlerin dikkat çekiyor. Güneydoğu kentlerinde 2015-2016 yıllarında yaşanan süreç sırasında uygulanan yasakların ve ayrılıkların sona ermesi için davet eden Barış İçin Akademisyenler bildirisine imza atan akademisyenler, OHAL kapsamındaki KHK’lar ile misyonlarından ihraç edilmişti.
Dinçer, “Barış akademisyenlerine yapılan basın toplantısında tüm fikir özgürlük adımlarının önü kesildi. Akademiye ‘sus, görüş beyanı’ bildirisi verildi. Görüşleri hükümran ideolojiye aykırı olsa bile yayınlarının önünü, araştırmalarının fonlarını kestiğiniz anda bu mukaveleler de kağıt üzerinde kalmaya devam ediyor” diyor. Üniversiteden atılma ya da araştırmalarının desteklenmemesi halinde yalnızca o katılımcıların değil tüm akademisinin yayınlandığını vurgulayan Dinçer, “Bu kaygının içe kapanmayı da gelir ve üretmeye başlar. Sonuçta o da bir insan, hayat derdi var, yaşaması gerek. Büyük, önde gelen üniversitelerde bu Tahmin etmeler daha kolay.Örneğin Boğaziçi hocalarının hareketi bu yönden çok manalıdır.Lakin bu lokal kalıyor.Bunlar dışında hizalanan,biat kültürü içinde direnen akademiden de özgürlükte durmuyor” diye konuşuyor.
Üniversitelerin özerkliği mümkün mü?
Uluslararası çapta akademik özgürlüğün değerli garantilerinden birisi kurumsal özerklik. Boğaziçi Üniversitesi’nin raporunda “Kurumsal özerklik, akademik özgürlüğün kurucusudur. Akademik özgürlüğün kapsamını özerkliktir.
Üniversiteler, mali olarak büyük oranda hükümetten gelecek bütçelere bağlı. Alaaddin Dinçer’e ait Türkiye’de özerklik hiçbir iktidarın işleyişi gerçekleşmemektedir. Dinçer, “Özerklik tarafından beğenilen gelen bir tabir. Lakin sonları çizilmiş durumda. İdeolojik çizgisiz akademi ona göre hizalanmış. Bu daima böyleydi. Özerklik iktidarının gelmediği zaman makûs bir şey haline geliyor. Her devir üniversiteden, devletten ve sermayeden bağımsız olmalıdır. Bunlara eşit aralıkta olmalı. Özerklik bir manada bu aslında” diyor.
“Türkiye’deki Yükseköğretim Alanının Tekrar Yapılandırılması” raporuna göre özerklik için üniversiteler “eğitim dili”, “araştırma uygulamaları”, “istihdam yapılarını” kendisi belirlemeli.
“Rektörü atayan cumhurbaşkanı, fakülteyi, üniversiteyi kuran tek bir kararname ile özerklikten bahsetmek mümkün değil” diyen Ünal, kelamlarını “Özerk alanında özgür bilim olur. Bu özgür bilim alanı iktidar ile çatışma yaratır. Bunu sağlamak için çok güçlü yasal altyapı oluşturmakup akademiyi garantiye almak gerek ” şeklinde devam ediyor. Akademik çalışanların atanma çoğunluğunun de özerklik içinde olmadığını belirten Özmen, YÖK’ün açtığı takımı ile sonlandırıldığı birçok akademisyenin bu nedenle takım sorunu yaşadığına işaret ediyor.
Akademiye siyasetin etkisi
Üniversitelerdeki sıkıntılı süreçlerden biri de yükselme ve atanma genişliyor. Alaaddin Dinçer, atama ve yükselmelerdeki düşüşlerdeki heyetlere dikkat çekiyor. “Belirlenen heyetler büsbütün idarenin, hasebiyle iktidarların yol haritasına göre belirleniyor. Kağıt üzerinde ortaya çıkan oluşumlar ve dağılım parçaları büsbütün milletler arası uygun olarak ayrıldı, ancak tüm akademisyenler bilir ki orada yer almak hal büsbütün ideolojiktir” diyor.
Bir üniversiteden örnek veren Dinçer, 16 ismin doçent olarak onay çevresi lakın rektör değişikliği sonrasında hiçbir takıma verilmediğini söylüyor. Dinçer, “Her hoca hakkında bir günlük tutulmuş durumda. Bu daha çok taşradaki üniversitelerde sorun. İktidar olmak üzere ve cesurca büyüyen seçkin akademisyen var. Lakin iktidara muhalif olan ve yıllardır takımda bekleyen çok örnek sayabiliriz. Burada bir kültürün desteklenmesi gerekiyor, bakıldığı zaman kağıt üstünde sorun yokluğunda sorun var” diyor. Dinçer bu parçaların bağımsız heyetlerce kontrol edilmesi ve müdahale edilmesi gerektiğini söylüyor. Dinçer, atamalarda ve mezunlarda akademisyenlerin sendikasına da bakıldığını tabir ederek “sırf yükselmek için iktidara yakın sendikaya geçen akademisyenler var” diyor.
Ünal Özmen’e eşlik eden öğretim üyesi geliştirme programlarında yasal altyapı hizmeti yoktur ve her şeyin tüm bölünmesi uygundur. Özmen, “Sorun üniversitelerin siyasi erke özelliğine göre hareket ediyor. Bilim insanı mı diye iktidara bakmıyor, ne der diye bakıyor. Heyet yapısı bundan maalesef berbat bir örnek” tabirlerini kullanıyorlar.
Üniversitelerin gelecek atılımları ve kısa sürelerde devam etmeleri gerektiğini kaydeden Özmen, “Üniversitelerin gelenekleri vardır, araştırma planları vardır, lakin bunlar kaydedilmemektedir. İktidarların hızlı büyümeleri vardır, bu da kısa sürelerde durmak isterler. 25-30 yıl sürüyor, Kanser araştırmalarına yatırım yapılmıyor. Kısa sürede sağlanan para devam edecek, para kazandıracak inanışlara odaklanıyor. Toplumsal bilimleri önemsemiyor. ‘İktidar eğitim para kazanıyor’ diye bakınca üniversitede bu piyasa şartlarına ayak uyduruyor. , üniversiteler bilgi şeytanın yerler haline geliyor” oturuyor.
Üniversitelerin “demokratik” yapılarının olmadığını söyleyen Özmen, “Birlikte seçilecek, birlikte hareket edecek ki demokratik ortam oluşacak. Lakin bu haklar da yok oldu” diyor. Alaaddin Dinçer, üniversitelerde son dönem açık öğretim ve uzaktan eğitim bölümlerinin genişlediğini da söylüyor. Dinçer’e göre bu, eğitimdeki kaliteyi düşüren ögelerin başında geliyor.
Fotoğraf: Fatima Çelik/DW
Beyannamelerde yükseköğretim ile ilgili ne diyor?
AKP’nin seçim beyannamesinde yükseköğretim liderliğine yaklaşık dört sayfa ayrılıyor. “Yüksek öğretimin tekrar yapılandırılması” sağlanann AKP beyannamesinde “üniversitelerin global rekabet gücünün arttırılması”, “üniversitelerin akademik gelişmeleri, araştırma ve bilgi birleştirmelerinin artırılması”, “üniversitelerin uzmanlaşmaları alınarak, bölgesel desteklerin dikkate alınarak kapasitelerinin güçlendirilmesi”, “nitelikli elemanları” yeni kurulacak üniversitelerde fakültelerin doluluk oranları, kamu ve piyasanın performansları açısından baz alan bir sistem geliştireceğiz” şeklinde vaatler yer alıyor.
Akademisyen raporlama sisteminin nasıl olacağı, akademik özerkliğin nasıl sağlanacağı, yayın sayılarının çözülmesi için akademide atılacak adımlar halinde ayrıntıların ayrıntılarına yer verilmiyor. Beyannamede doktora eğitiminin desteklenerek yılda 25 bin mezuniyet belgesi olarak yer alması en somut temel olarak yer alıyor.
Millet İttifakı’nın ortak seçim beyannamesinde de “YÖK’ün her yerde ve yerinde koordinasyon organizasyonu organizasyonu”, “bilimsel, idari ve mali özerkliğin teminatı çerçevesinde toplanması”, “üniversitelerin özgür fikirlerinin, bilimsel çalışma ve tartışmaların merkezi haline getirilmesi”, “daha fazla kaynak” aktarımı”, “yüksek lisans ve doktora tezlerinin mevcut olduğu” şeklinde vaatlerin tartıda dikkat çekiyor. Millet İttifakı, beyannamesinde üniversitede idarecilerin akademisyenlerin kendileri tarafından seçilmiş olmak üzere somut bir vaade yerde çalışan akademisyenlerin nasıl yetiştirileceği, özgürlüğün nasıl sağlanacağı konusunda net olarak yanıt vermiyor.
DW Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede hem CHP’nin hem de altılı masanın yükseköğretim yönetiminde ayrıntılı bir çalışma yaptığını söyleyen CHP’nin eğitim siyasetlerinden sorumlu genel lider yardımcısı Lale Karabıyık ise “Anayasa değişmesi gerek. Bunu da beyan ettiler. Anayasa devam ediyor ve YÖK kaldırılmazsa planler su Bu değişikliklerin değiştirilmesi YÖK yerine yalnızca uyumlu olan, planlayan bir kuruma dönüşmesi gerekmiyor” dedi.
Beyannamede genel tabirlerin hatırlatılması üzerine de Karabıyık, “Biz iktidara geldikten sonra anayasa değişiklikleri sonrasında hangi adımları attığımızı seçtik. Birini eksik bırakırsanız sistem eksik kalır. Hakikat planlama ile akademisyenlerin özet hakları, üniversitede seçim sistemi, mali, idare, akademik özerklik inançlarında akademisyenler, üniversite gruplar ile toplantılar rutinleri ne olup olmadığı belirlenirken esasen olaylar tespit edilen vakit analizleri ortaya çıkıyor. Karabıyık bu noktada üniversitelerde rektör seçimlerinin değerli bir adım olduğunu ve bu bahse hiçbir biçimde siyasetin değiştirilmeyeceğini kaydetti.
Sayısal datalarla akademi
Türkiye’de 129’u devlet 75’i vakıf, 4’ü vakıf meslek yüksek okulu olmak üzere 208 üniversite bulunmaktadır. YÖK’ün açıkladığı son bilgilere sahip 4 milyon 579 bin 47’si lisans, 3 milyon 250 bin 101 ön lisans, 358 bin 271 yüksek lisans 109 bin 540 doktora öğrencisi bulunuyor.
YÖK verilerine göre 34 bin 325’i profesör, 22 bin 524’ü doçent, 44 bin 307’si tabip öğretim üyesi, 37 bin 57’si öğretim görevi, 46 bin 551’i araştırma görevi olmak üzere toplam 184 bin 764 akademik görevide . 1. akademisyene 45. öğrencisi düşüyor.
News
