Sel, taşkın ve patlamalar neden artıyor?

Ankara, Samsun, Trabzon, Konya… Son günlerde Türkiye’nin farklı kentlerinden gelen sel haberleri sıklaştı. İç Anadolu, Orta ve Doğu Karadeniz’de sel ve taşkınlar sonrasında hayatın durma noktasında gelirken yol, köprü, konut ve iş yeri olmak üzere pek çok yapı ziyan gördü, tarım yerleri hasar gördü. Mart ayında Şanlıurfa ve Adıyaman’da yaşanan satıcıda 20 kişinin hayatı hayatını kaybetti.

Türkiye iklim ikliminin tesirlerini şiddetli biçimde hissediyor. Sıcaklık rejimi hızla değişirken sel, taşkın, dolu, hortum halinde çok hava olayları artıyor.

Öte yandan çok sıcaklar ve kuraklıkla birlikte orman patlamalarının çoğalması da kolaylaşıyor. Tarım ve Orman Bakanlığı’na geçen yıl Türkiye’de 2 bin 43 yangında 12 bin 384 hektar orman alanı yok oldu. 2021’de ise yaklaşık 140 bin hektarlık orman alanı yangınlar olarak sınıflandırıldı.

Peki Türkiye’de iklim koşullarının iklimlendirilmesinin altında hangi nedenler yaşar?

Tek sorumlu küresel ısınma mı?

Küresel iklim ikliminin bilhassa Akdeniz havzasında tesirlerinden bir parça; Hava sıcaklıklarının artmasıyla hidrolojik döngülerin kuvvetinin artması ve geçmişe göre sağanak yağışların daha sık görülmesi.

DW Türkçe’ye konuşan Boğaziçi Üniversitesi İklim ve Siyaset Uygulama ve Araştırma Merkezi İdare Heyeti Üyesi Prof. Dr.

Kuraklık ve uzun süreli sıcak hava dalgalarının tesiriyle orman yangın mevsiminin de bu yıl çok erken düşüşünü vurgulayan Türkeş, Kanada ve Rusya’da son günlerde görülen orman yangınlarına dikkat çekiyor.

Datça’da orman yangını (Arşiv)Fotoğraf: MEHMET CIL/DHA

“Kentler çok süratli büyüdü”

Murat Türkeş, kentlerde görülen satıcının nedeninin yalnızca iklim değişikliği ile açıklanamayacağını söylüyor.

Normal hava yağışlarının bir kısmı bitkiler üzerinden buharlaşırken, bir kısmı toprak tarafından emilmesi, yer altı ve yer üstü sularına karışması gerekiyor. Toprakta kalan kısım ise oradaki hayat birliklerini ve ekosistemi özellikleri su haline geliyor.

Son 40 yılda kentlerin çok hızlı büyüdüğünü söz eden Türkeş, “Bu büyüme geçen 20 yılda daha da hızlandı. Kentler o kadar hızla büyüdü ki doğal coğrafyayı, eski akarsu ağı sisteminin tamamını kapladı ve bunların bir kısmını yok etti” diyor.

Türkeş, bu durumun iklimin kendi değişkenliği devam ettirilmesini, kentlerin mühendisliklerinin hazırlanmasıken ise bu konu tabiat bilimleri ve iklim değişikliğinin ihmal edilmesinin lisana yapılmasını sağlıyor.

“25 yıllık ihmalin sonucu”

Ankara’da geçen hafta yaşanan kendi felaketi sonrasında tenkit okları Ankara Büyükşehir Belediyesi’ne çevrilirken satıcının nedeni kentteki mazgalların temizlenmemesi olarak gösterilmişti.

Eleştirilere cevap veren Ankara Büyükşehir Belediyesi satıcının asıl sebebinin kentte altyapısının 25 yıl boyunca ihmal edilmesinden kaynaklandığına, ayrıyeten imar artışlarıyla kent betona boğulduğuna dikkat çekmişti.

Açıklamada, “Ankara bir dereler ve bentler kentidir. Bu derelerin üzerleri dahi imara odaklı ve yapıya geçmeye gidilmiştir. Hasebiyle eski çizgilerin kapasitesinin azaltılması için henüz memekte, geri tepmekte ve satıcı yaşanmaktadır. Sellerin nedeni olarak mazgalların temizlenmemesini göstermek en hafif tabirle bilgisizliktir” denilmiştir.

Dr.Murat Türkeş, Ankara’da yer alan Türkiye’de kentlerin genel özelliklerini şöyle açıklıyor: “Bugünkü kentlere, yüklü olarak büyük kentlere baktığımızda yeşil alanı, ormanı, parkı, bahçesi, yeşil nesli, toprak örtüsü az. Buna karşılık beton, asfalt ve çatılardan oluşan bir yüzey ürünü ve tekrar yüksek binalardan oluşan bir geometriye sahip.”

Bu ekonomik kentsel iklimini de değiştirecek tabir eden Türkeş, şunları ekliyor: “Kentlerde fazla yağış, bilhassa sağanaklar Son yüzeysel akıntıa geçen kesici satıcıi emebilecek, tutabilecek toprak örtüsü de olmadığı için ve doğal akarsu kesintileri da çokluklar yok olduğu için, bunların yerine kentlerin caddeleri, alt geçitler Doğrudan sel sularının toplandığı alanlar dönüştü. Kentler satıcı sonucunda su baskınlarına daha açık hale geldi.”

Peki, satıcının tesirlerini en aza indirmek için neler yapılabilir?

Samsun Tekkeköy’de Karadeniz kıyı yolu üzerinde Karayolları tarafından konulan sel menfezi şu anda yaya çıkışı olarak kullanılıyor.Fotoğraf: Kammer für Umweltingenieure der Türkischen Republik

Hangi gösterim alınmalı?

Murat Türkeş’e göre tahlil diğer bir kenti düşünmekten geçiyor.

İklim değişikliğine ahenk için yeşil alan ve toprak örtüsü daha çok olan, fazla yağış emebilecek açık toprak örtüsünün geniş alanların kapladığı kentlere sıcaklıklılık olduğunu vurgulayan Türkeş, “Eski akarsu kanallarını coğrafyasıyla birlikte canlandırılan, patlamaları yeşillendirmek, çıplak patlamalarda, kentlerin içinde ya da etrafındaki teraslar kesilir, yapabileceğiniz hem su hasadı yapabilmek hem olası satıcının tesirini azaltmak, yeşil çatılar oluşturup çatılarda bitki yetiştirme, küçük aile tarımı yapmak, su hasadı yapmak, birinci aklımıza gelen toplama tedbirleri” diye anlatıyor.

Bu durumun sağlanması için geç kalındığını, kentleri yönetilenlerin bir önceki bu hususta adım atması gerektiğini söyleyen Türkeş, bölgelere ait ilgili kişinin elinde aslında afet planlarının bulunduğunu hatırlatıyor. Türkeş, bu planlar üzerinden bilhassa afetlerin tesirli olduğu alanları değiştirerek bu işin iyileştirilmesinin mümkün olduğu görüşte.

Yangınlar neden artıyor?

Öte yandan Türkiye orman yangınlarında da Akdeniz’in en ülkelerinin ortasında kabul ediliyor. Ağaçların ya da çalıların yapılarında kâfi su olmaması, o bölgenin ihtiyacına göre yağış almaması ve depolamanın nemi tutmaması veya kuru olması yol göstericidir. Bu durum hastalıkların tedavisinde tesirli oluyor.

Yaz mevsimi giderek kuraklaşırken, çok kurak devirler üst üste oluşan fönlü hava tipi de orman patlamalarını artırıyor.

DW Türkçe’ye konuşan İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, Orman Fakültesi Toprak İlmi ve Ekoloji Anabilim Kısmı’ndan Prof. Dr. Doğanay Tolunay, Türkiye’de yılın her zamanı patlama çıksa da yaz aylarında patlama için yüksek uygun sıcaklık, düşük hava nemi ve şiddetli rüzgarlar nedeniyle yangın miktarı ve yanan orman alanındaki artışın arttığına dikkat çekiliyor.

Kastamonu’da 21 Ağustos 2021’de tesirli olan taşkın kenti adeta harabaye çevrilmişti. Fotoğraf: Cihan Okur/AA/resim ittifakı

“İklim değişimi yalnızca hızlandırıyor”

İklim değişikliklerinin yıldırımlar dışında doğrudan orman dosyalarının yolunu açmadığını Tolunay, yıldırımdan kaynaklanan yangınların tüm yangınların yalnızca yüzde 10’unu oluşturuyor, yıldırımlarla yanan orman alanında saklanıyor ise çok daha düşük olduğu bilgiler veriyor.

Doğanay Tolunay, iklim değişikliğinin neredeyse tamamı insanların kazası, kasıt ya da ihmali sonucunda başlayan yangınların kısa süreliğine hızla büyümesine ve geniş alanların tedavisine neden olduğuna dikkat çekiyor. Ayrıca ormanların yangınının söndürülmesinin de güçlendiğine işaret eden Tolunay, “Yangınlar genişledikten sonra da korların dağılımı ya da alevlerin ağaçların ısı transferi ile tutuşmasıyla yeni yangınlar başlar” diyor.

Tolunay’a sunulan orman yangınları, satıcı, kuraklık, fırtına, dolu olmak üzere afetlerin yol açtığı kayıplar iklim değişikliği suçlanıp bir bakıma günah keçisi ilan edilse de hastalık, sıcaklık, tesir alanı genişleyen çok hava olaylarına karşı önlem alınması mümkündür.

Orman yangınlarına hazırlıklı mıyız?

Ancak Tolunay, Türkiye’nin diğer çok hava olaylarına olduğu üzere orman yangınlarına da çok hazırlıklı olarak görüşülmediğinde.

“Çünkü hala yıllar önceki kapasiteler ve müdahale anlayışı devam ediyor. Örneğin küresel orman yangınlarıyla çabayı uçak ve helikopter bitiyor indirgiyor” diyen Tolunay, ekliyor: “Yangınlarla çaba için hava beslemesi gereklidir. Lakin uçak ve helikopterlerin patlamaların başlangıçta basamağında faaldirler. Havadan atılan su ağaçlara ulaşmaktan buharlaşır.Bu basamakta yer miktarı kazanır.Hava filosu ise yer gruplarının parlamasına müdahale edilmesine yardımcı olmaya çalışır.”

Türkiye’de 2021 yılı yangınlarından sonra uçak, helikopter ve ateş gözetleme için İHA’nın artışını, hava araçları kiralamak yerine hava filolarını oluşturmak için adımlar atılmaya başlanmaya başladı diye konuşuyor.

Nasıl olmalıdır?

Doğanay Tolunay’a bağlı olarak orman yangınlarının azaltılması için öncelikle kriz idaresinden afet idaresine geçilmesi gerekiyor.

Afet idaresinin afetler öncesi, esnası ve sonrasında alınmasını kapsadığını lakin Türkiye’de zelzele dahil tüm afetlerde afet anında müdahalenin ön plana çıktığını söyleyen Tolunay, orman yangınları özelinde de afet öncesinde tedbirler olarak isimlendirilen yaygınlaştırılması işlemi vurgulanıyor.

“Örneğin lokal olarak flaşların neden çıkan tahliller ve bunların merkezi ilk adımdır. Bu yetenek piknik malzemeleri fazlaysa pikniğin yasaklanması ve kontrollerin kırılması mümkündür. Ya da elektrik dağıtım çizgileri yangına neden oluyorsa bunların yapılması, bakımlarının yapılması ya da aralıklı yanılgıların uzaklaştırılması dikkate alınmalıdır. ” diyen Tolunay, “risk haritaları” ve bu haritaların her yıl güncellenmesinin de koruyucu önlemlerden olduğunu aktarıyor.

Buna göre söndürme araçlarını kapatmaya konuşlandırılacağı, yakılmayade müdahale edilebileceği, kapatılma birimleriki insanların nasıl tahliye edilmesi için bahislerin yanma sezonunun önceden belirlenmiş olması gerekiyor.

Araçların ve yolların bakımının yapılması, büyüme çalışanlarının, ormanla iç yaşamların eğitimi, orman içi ve uzunlamasına yerleşimlerin çürümeye karşı dirençli hale getirilmesi, yol kenarlarındaki kuru ot ve oluşumların uzaklaştırılması için alınabilecek çok sayıda tedbirle işaret eden Tolunay, “Yazın ülke genelinde 100 Parıldayan gözlenmelerin patlamaların başlamasının ne kadar değerli olduğu daha uygun anlaşılacaktır.Bunlardan birinin dahi geçiş aralıkları binlerce hektarın orman yanabileceğini hiç unutmadan, parlamanın engellenmesine gerek duyulmayan tabirlerini kullanıyorlar.

“Palyatif düzeyde tahlil değil”

DW Türkçe’ye konuşan Etraf Mühendisleri Odası Lideri Ahmet Kahraman ise Türkiye’nin ve dünyanın içinde yer alan ‘iklim tahribatının’ üretim-tüketim bağlantıları sonucu ortaya çıktığı ortaya çıktığında.

Sermayeyi kâr ve rant odaklı siyasetlerin iklim felaketlerinin temel nedeni olduğunu söyleyen Kahraman’a, iklim krizlerinin şiddetlenmesinin altında çevre siyasetlerindeki doğayı, bilimi ve toplum faydasını temel çalışmayı sürdürmektesiniz.

İklim felaketlerinin palyatif açıdan azaltılamayacağını söz eden Kahraman, sel, taşkın ya da enfeksiyonlara yol açan sebepler neler olup bunların başında akılcı tahliller fonksiyonlarının işleyişini vurgulamaktadır.

Türkiye’nin pek çok sayıdaki dere yataklarında yapılaşmalara dikkat eden Kahraman, Karadeniz kıyı yolunun da dere yatakları, vadiler ile deniz merkezinde inşa edilerek satıcıya yer hazırlandığına işaret ediyor.

Karadeniz kıyı yolu üzerinde Karayolları tarafından konulan sel menfezinin ise şu anda yaya depolama olarak sanayi bilgisini veren Kahraman, bu menfezin bir yan yerleşim yerleri, diğer tarafta ise insanların çalıştırıldığı organize sanayi depolandığı, hasebiyle bilinenin iyice işletildiği anlatılmaktadır.

Kentlerin fiziksel ve merkezi altyapılarının yapısında toplumsal kullanılabilirlik, halk sıhhati, doğal kaynaklar ve kapsamın korunmasına yönelik siyasetlerin hayata geçişini tabir eden Kahraman, bu yapılmazsa gelecek dönemde iklim felaketlerinin daha da şiddetli olacağı uyarısı yapılıyor.

DW Türkçe’ye nasıl manisiz ulaşabilirim?