Geçmişte yaşadığı acı tecrübelerinden çıkan sonuçlar sonuçlarıyla birlikte felaketin mukadderatının kanıtlanamadığı Şili, şu anda dünyanın her yerinde örnek olarak hazırlığı konusunda bir ülke.
1960 yılında gerçekleşen ve 9,5’lik büyüklükte dünya ölçümleri en büyük zelzelesi olan felaketler arasında çok sayıda şiddetli gösteriler geçiren Şili, artık büyüklükte 8’in üzerindeki zelzelelerde dahi büyük bir yıkım yaşıyor.
Şili’nin özel stratejisinin belirlenmesinde en değerli kuruluş olan Ulusal Sismoloji Merkezi’nin (CSN) başındaki Sergio Barrientos ile Kasım 2020’deki söyleşimizde, “deprem kaderi”ni yenen bu Güney Amerika ülkesinin ne durumda olduğunu konuşmuştuk. CSN Yöneticisi Barrientos, Türkiye’yi yasa boğan Kahramanmaraş merkezli zelzelelerin akabinde sorularımızı yanıtladı.
DW Türkçe: Türkiye’de peş peşe gerçekleşen Kahramanmaraş merkezli zelzeleler neden bu kadar yıkıcı oldu?
Sergio Barrientos: Sarsıntıların yol açtığı hasarda birçok faktör rol oynar. Lakin birinci derecedeki ögeleri dört hususta sıralayabiliriz. İlk, zelzelenin büyüklüğü. İkincisi, zelzelenin kaynağı ile etkilenen alan ortasındaki uzaklık. Üçüncüsü, yapıların bulunduğu toprak tipi. Konsolide olmayan topraklar, mutlaka tipteki sismik dalgaların gücü önemli oranda artırılabiliyor. Bunun en uç örneği Meksika’da 1985’te gerçekleşende yaşandı. düzenli aralıklarlaki yapılar, performansının merkezinin 350 kilometrelik uzaklıklarına rağmen büyük hasar gördü. Ve elbette ki insanların zelzeleye güçlü tipte olması. Lakin bu çok uzun bir yol. Zira her zaman nasıl daha düzgün bir şekilde inşa edebileceğimize dair yeni şeyler öğreniyoruz. Her büyük bölümü bize, bina zelzele düzenlemelerine eklenecek yeni konular öğretiliyor.
Şili Ulusal Sismoloji Merkezi (CSN) Yöneticisi Sergio BarrientosFotoğraf: Privat
Depremler Suriye’nin kuzeyi dahilinde geniş bir dağılım vurdu. Hatta Danimarka jeolojik araştırma enstitüsü, Türkiye’deki zelzelelerin Grönland’dan dahi tıslandığını duyurdu. Türkiye’deki fiyatlar nasıl bu kadar geniş bir alanda hissedildi?
7,7’lik bir performans sergiledi, büyük bir performans sergiledi. Sismik kaynağa yönelik birinci kısımler, 100 kilometreden uzun ve 20 kilometrelik bir sürede (kabaca düşey uçakta eğimin yaklaşık 20 kilometrelik bir derinliğe doğru) bir kırılmayı ortaya çıkarıyor. Fayın bir tarafının başkasına göre yaklaşık 10 metre kaydığını görüyoruz. Grönland, büyümesinin merkezinin yaklaşık 5 bin kilometre uzağındadır. Hasebiyle dalgaların zayıflayacağı ve bunların yalnızca çok hassas enstrümanlarca kaydedilebilmesi beklenecektir. Hatta insanların uygun koşullar varsa (çok sessiz bir şekilde sırtının üstü uzanmışken, zira insanın sırtı üstü uzanırken daha duyarlıdır) bu uzayacakki bir zelzelesi hissetme ihtimalini düşünebilir. 1994’te Bolivya’da meydana gelen 8,2 büyüklüğündeki Toronto’da dahi hissedildi. Yanının büyüklüğünün yaklaşık 8 bin kilometre uzaklıkta.
Kısa bir süre içinde neredeyse aynı büyüklükte iki olay yaşanıyor olağan bir durum mu?
En yaygın durum, büyük zelzelelerin akabinde çoklukla büyüklük bakımından bir ünite düşük olan şiddetli bir artçı şok yaşanmasıdır. Türkiye’deki 7,7 büyüklüğündeki zelzelede en büyük artçının 6,7 ile 6,9 ortasında olması eklendi. Lakin tabiat bizi her vakit şaşırttır. 1960’ta Şili’de yaşanırken, ikinci zelzelenininden olduğu büyük durumlarla bile birincilikle karşılaştı. Ya da bazen bölgesel bölge kısa süre içinde geniş çapta iki zelzelenin yaşandığı da oldu.
Bilim insanların ikinci gücünün bir artçı şok mu yoksa başka bir şekilde mi olduğu konusunda görüş birliğine varabilmiş değil. Bir takımsismologlar bunun farklı bir zelzele değil, bir artçının kazandığını savunuyor. Birebir vakitte bir jeolog olan AFAD Sarsıntı Risk Azaltma Genel Müdürü Prof. Dr. Orhan Tatar ise farklı bir zelzele olduğunu belirtiyor. Sizce hangisi mantıklı?
Her ikisi de haklı! Biz iki farklı akımın farklı değişimlerin gerçekleşip gerçekleşmediği ya da farklı odaklı sistemler sergileyip sergilediğini, sismologların geliştirdiği yeni alet ve araçlar sayesinde son periyotta var olabiliyoruz. Odak düzeni, fayın geometrisi ve iki tarafı ortadaki nispi harekettir.
Onun iki görüşü de genel baskı durumuyla birlikte değişiyor. Ancak farklı faylarda farklı düzeneklerle oluyorlar.
Bundan birkaç yıl öncesine kadar, istasyon sayısı uzunluğu nedeniyle farklı merkezlerin yerlerinde seçim yapılıyordu. Kaynak düzenindeki ayrımlarda ise daha da başarısızdık.
İkinci zelzele, artçı şokları büyük bir zelzelenin akabinde bireysel bölgedeki birkaç gün içinde ortaya çıkan daha küçük kazançlar olarak Amerikan Jeolojik Araştırma Merkezi’nin (USGS) bu kriterine uyuyordu. Lakin bu zelzelelerin “genelde” ülkelerinin fay sınırları üzerinde oluşumları, bir kısmını karşılamıyor. Çünkü biz Türkiye’deki ikinin farklı fay çizgilerinde belirtilerekti. Tüm bunları göz önünde bulundurduğumuzda, ikinci zelzele için “tetiklenmiş” zelzele özelliklerini kullanmak daha hakikat olacaktır diye düşünüyorum.
1960 yılında Şili’de meydana gelen 9,5 büyüklüğündeki zelzele, dünya tarihinde bilinen en büyük kapasiteye göre kayıtlara geçtiFotoğraf: Picture-Alliance/AP Images
Şili’de geçmişte yaşanan büyük zelzelelerle Türkiye’de gerçekleşen son zelzeleleri karşılaştırırken ne görmediniz?
En büyük farkın Türkiye’deki zelzelelerin daha yakın noktalarda gerçekleşeceğini düşünüyorum. Bu dalgaların büyüklüğünde (ivme ve uygulamaları) muazzam bir farka neden oluyor. Şili’deki büyük zelzelelerde uzak kilometrelik kırılmalar yaşanıyor. 2010 yılında gerçekleşen 8,8 kilometrelik sürede 400 kilometreyi aşkın bir alanda ayrılıklar yaşanmıştı. Her ne kadar bu zelzeleler boyutu açısından daha büyük olsa da kırılan alanlar genellikle 35-40 kilometre derindeydi. Yüzeye olan bu uzaklık, yüksek frekanslı dalgaların zayıflaması için kafidir. Fakat Türkiye’de bu türlü bir durum kelam konusu değildi.
Türkiye’de yeni şiddetli artış ya da artçı şoklara hazır olmalı mı?
Deprem bölgelerindeki değişimlerden kaçınma talihi yok. Bu kesintiler, uzun süreli hatta bazen asırlarca ya da binlerce yıl devam ederek biriken baskıların sonucu oluyor. Bu baskıları dindirecek büyük bir verim üreten evresine geliyorlar. Hasebiyle bu zelzelelere karşı alınabilecek en iyi işlem, performansları, güç kaynakları üzerine yedekleme altyapısı ve binaları bunlara dayanabilecek halde depolanır. Eğitimle de birlikte bu olaylardan evvel, bu olaylar sırasında ve bu olaylarda nasıl davranılacağını gösteren, zelzele tehdidiyle başlamak için yanlış formül.
Depreme hazırlıklı olma konusunda örnek üyeli bir ülkenin yetkilisi olarak, Türkiye şeklinde zelzele neslinin incelenmesinde ne tavsiyede bulunuyorsunuz?
Şili’de kazandığıya güçlü mühendisliğin çok genişine göre. Ancak benim ferdî izlerim şu ki tabiat bizi şaşırtabilir. Aldığımız çok sayıda acı dersle, son periyottaki dalma batma neslia bir halde uygun karşılık biçiminde ödemeyi başaramadık. Lakin yapı düzenlemelerimizi dâhil etmediğimiz çok uzun vadeli senaryolar olabilir. Ayrıyeten tsunami riski de bu tehlikeye yönelik uygun idare planlarının uygulanmasını içermektedir.
News
