Türkiye ile Libya’nın ortasındaki günlerde imzalanan hidrokarbon mutabakatının yansımaları devam ederken, iki ülkedeki birlikte kişilerin gaz arama çalışmalarının başlamasının Doğu Akdeniz’de aslında mevcut olan uzatmanın daha da tırmandırılabileceği belirtiliyor.

Türkiye’den Libya’ya hafta başında giden üst seviye ve kalabalık bir heyetin ziyareti kapsamında Türkiye ile Libya Ulusal Birlik yönetimi ortasında “hidrokarbonlar alanında karada ve denizde ikili bilimsel, teknik, teknolojik, türel, idari ve ticari işbirliğinin geliştirilmesini öngören” bir mutabaka zaptı imzalandı .

Uzmanlara göre bu zapt ile 2019 Kasım ayında Ankara ile Trablus ortasında imzalanan ve o devirde de çok reaksiyona giren deniz yetkili hudutlarının belirlenmesine ait muahede artık uygulama etabına girilmiş oldu.

Yunanistan ile Mısır, Türkiye ile Libya ortasında 2019 muahedesini etkisiz kılma uğraşları çerçevesi 2020 yılında “deniz yetkilendirilmiş sonlandırma anlaşması” imzalamış ve Türkiye-Libya mutabakatının geçersiz olduğunu tez etmişti.

Atina ve Kahire’den Libya ile oğlu imzalanan mutabaka zaptına da reaksiyon geldi. Dışişleri Bakanlığı “Yunanistan bölgesel egemenlik haklarına sahip. Bu haklar milletlerarası deniz hukukua tam hürmet çerçevesi tüm yasal düzenlemeyi savunmayı amaçlıyoruz” derken, Türkiye’den yapılan ise iki hakim devlet ortasında işbirliğine yönelik bir muahede üçüncü ülkeler yahut teşvikin memleketler arası hukuka karşı olduğu kaydedildi.

Libya Ulusal Birlik Şirketi Başbakanı Dibeybe ve Erdoğan (12 Nisan 2021)Fotoğraf: Adem Altan/AFP

Mutabakatın değeri ne?

Ukrayna savaşı ve ortaya çıkan güç krizi ile birlikte kıymeti artan Doğu Akdeniz’deki hidrokarbon kaynakları gerek deniz kıyısı olan bölgelerdeki güç birimlerindeki üçüncü tur ortasındaki çaba gücünü artırmış durumda.

Kadir Has Üniversitesi Milletlerarası Bağlar Öğretim Üyesi Doç. Dr. Salih Bıçakçı, Libya ile imzalanan 2019 mutabakatının denizde kaydedilmesi üzerine olduğunu ancak bu kullanımın ne depolandığını o devirde çok netleştirildiğini belirtiyor, Pazartesi imzalanan mutabaka ile bu netleştirmenin “hidrokarbonlar” olarak yapıldığını belirtiyor.

Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu’nun yaptığı “Biraz önceden imzalamış hidrokarbon mutabakatı hem karada hem denizde ve yetki alanlarımızda kazan-kazan anlayışıyla Türk ile Libya firmalarının birlikte araştırması, delme amacıyla iş birliğine gitmeyi hedefliyor” karada artık bir arada sondaj çalışmaları yapabilir.

Öte yandan, Doğu Akdeniz’de hidrokarbon kaynakları ile ilgili son yıllardaki tartışmalar ve çabanın İsrail’in çıkardığı gazın ve Mısır’ın emisyonunun pazarlara nasıl taşınacağı sorunu ile başlayan bir süreç olduğu hatırlatan Bıçakçı, İsrail’in Türkiye ile ilgilerinin kötüleştiği periyotta alternatif arayışlara başlandıni ve bu işbirliğini Yunanistan ve Kıbrıs’la kurduğunu belirtiyor.

İsrail, Kıbrıs Rum İdaresi ve Yunanistan, Doğu Akdeniz’de keşfedilen gazın Avrupa’ya dağıtılması için ABD’nin özellikleriyle Türkiye’yi devre dışı bırakan EastMed Boru Sınırı Projesi’ni ortaya atmış ama Washington dayanağını sonradan çekmişti.

Bu durum “Güç katkılarından bir parça çekilince bir alan boşaldı” kelamlarıyla özetleyençı, şu anda ilgilerin olağanlaşmasına ve karşılıklı ziyaretlere karşılık İsrail tarafının hala Türkiye ile güç işbirliği için “yoğurdu üfleyerek yeme” niyetinde olduğuna işaret ediyor.

Abdülhamid Han sondaj gemisiFotoğraf: Mustafa Ünal Uysal/AA/picture Alliance

Mutabakat uzunluğunu tırmandırır mı?

Peki bu son mutabakat Türkiye ile Yunanistan merkezde aslında gergin olan ilgileri daha da tırmandırır mı?

Libya Masası isimli fikir serisinin lideri Mohamed Eljarh, Türkiye’nin bu son teşebbüsünü hem Libya’daki barış ve istikrarı tehdit eden hem de daha geniş olarak Doğu Akdeniz’de uzatmayı tırmandıracak bir faktör olarak varlığını sürdürüyor.

Eljarh mutabakatla ilgili olarak ayrıyeten “Türkiye, Doğu Akdeniz’deki çıkarılabilirlerini çıkarmak için hesaplanmış riskler alabildiğini ve Libya’daki varlığını güçlendirdiğini bir kere daha kanıtladı. Bu yaklaşım, AB ve üye devletlerin riskten kaçınma savunmasıyla taban tabana sakatlanması” yorumunu yapıyor.

Dış Siyaset ve Güç Uzmanı Aydın Sezer, durumun gidişatının biraz da arama ve sondaj bölgelerindeki alanların değişebileceğini belirtiyor. Sezer şöyle konuşuyor:

“Bu alanların şayet Libya’nın karasularının içinde ise buna hiçbir itiraz etmemesi gerekiyor. Zira Libya egemenlik alanında istediği ülkeyle iş birliği yapabilir. Lakin şayet bu oluşumların alanlarda olup olması durumunda o zaman olabilir ve o zaman önemli bir sorun çıkabilir.”

Libya’nın kıta sahanlığının bir kısmı, 2020’de imzalanan Yunanistan-Mısır mutabakatı yeterince Yunanistan tarafında kalan bölge ile çakışıyor.

Bu ortada Türkiye ile Yunanistan ortasındaki sıkıntıların alevlenmesinde diğer faktörlerin sıra yanı iki ülkedeki seçimlerin yaklaşmasının değerli olduğu da düşünülüyor.

Bıçakçı, seçime yaklaşırken uzunluğu tırmandırırken siyasetçilerin yönteminin yaralanabileceğine işaret ederek şu yorumu yapıyor:

“Son bir yılda girdik. Sprint atanlarda da son dört yüz metre çok değerli olduğu üzere şu anda halkın harekete geçeceği bir şey arıyor. Petrol öyküsü de bizim 100 yıllık öykümüz. insanları heyecanlandırabilir.”

Fotoğraf: Buntenkov Aleksey/Zoonar/resim ittifakı

Trablus’un mutabakatı için yetkisi var mı?

Bu ortada mutabakatın imzalandığı Libya’nın buna yetkisinin olup olmadığı ya da meşruiyeti de çok tartışılan bir başka husustur.

Libya’da hala iki kesimli bir siyasi atmosfer konusu. Muammer Kaddafi’nin devrinin akabinde iç savaş sahnesi olan ülkelerde 23 Ekim 2020’de ateşkes imzalandı. 2021 yılı boyunca yapılması planlanan seçimlere kadar Ulusal Birlik’in başbakanlığına Trablus’ta Abdülhamid Dibeybe tarafından gerçekleştirilmemiş seçimler gerçekleştirilmemişti. Bu nedenle Bingazi’deki rejim de Fethi Başağa’yı kendi başbakanları olarak atamıştı.

Yunanistan ve Mısır, Türkiye’nin mutabakatı imzaladığı Trablus’un evlilikler arası rastgele bir memleketler arası mutabakat ya da mutabakat muhtırası hakkına sahip olmadığına karşı çıkıyor. Yunanistan Dışişleri Bakanı Nikos Dendias’ın da bu Pazar günü Kahire’ye giderek son gelişmeyi Mısırlı mevkide ele alması bekleniyor.

ABD de mevzuya ait olduğunu bildirmişti, “Libya Siyasi Diyalog Forumu’nun, Libya Ulusal Birlik kesintisi’ne ülkenin dış ilgilerine müdahale ya da uzun vadeli ödemeler doğuracak yeni kontratlar vermeme borcunu aldığını” belirtti.

DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Mohamed Eljarh da mutabakatın imzalandığı Libya Ulusal Birlik kesintisinin yetkisinin olduğu Libya Siyasi Diyalog Forumu’nun yol haritasında belirtilen şekilde Haziran ayında sona erdiğini söylüyor.

Eljarh, Libya’yı seçimlere götürmeyi amaçlayan Libya Siyasi Diyalog Forumu toplantılarının yol haritasının işleyişinin hususunun onuncu fıkralarında “hazırlık etabında yürütme makamı, Libya’nın dış ilgilerinin istikrarına ziyan verici devlet yahut uzun vadeli işlemleri karşılayacak yeni yahut eski mutabakatlarla ilgili kesintileri almayacaktır” ibaresinin yer almasına dikkat çekiyor.

Birleşmiş Milletler himayesinde Cenevre’de imzalanan mutabaka ile uzlaşılan geçiş yolları ait yol haritalarının süresii 21 Haziran 2022’de dolmuş ve bu da Libya’da Ulusal Birlik Hükumetinin meşruiyeti getirmişti.

Aydın Sezer, Türkiye’nin bu mutabakata kadar ortasında nispi olarak bir profil çizdiğini ancak son imza ile bu çizginin bozulduğunu belirtiyor. Dibeybe ile ilgili şu anda bir yasallık tartışmasının sürdüğünü ve gerisinde itimat oyu olduğunu söyleyen Sezer, imzalanan son mutabakattan Dibeybe’nin kendi bakanlarından bazılarının bile haberi olmadığını ve bunun da eleştirildiğini kaydediyor.

Sezer mutabakatı “Türkiye’nin genel olarak son devirde attığı adımlarla büsbütün çelişen ve tek kalemde Mısır’ı, Birleşik Arap Emirlikleri’ni ve Libya’daki başka bir başbakanı Fethi Başağı’yı ve Rusya’yı karşısına çıkacak bir süreç” kelamlarıyla de yorumluyor.