Türkiye Tayvan’da nerede duruyor?

Rusya-Ukrayna savaşının devam ettiği bir dönemde Asya Pasifik’te Çin ile Tayvan’ın merkezinde yüksek tansiyon yaşandı. Ukrayna ve Batı ülkeleri ile Rusya ortasında bir istikrar politikasını sürdürmeye çalışan Türkiye, Tayvan çapında küresel dönüşümlere neden olabilir yeni bir sınavla karşı karşıya.

Kış aylarında başlayan Ukrayna savaşıyla birlikte milletlerarası ilgiler teorisyenlerine göre Soğuk Savaş 2.0 olarak tanınabilecek yeni bir dünya nizamına girişin ayak sesleri duyulmuştu. Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin başlamasının akabinde Çin’in de Tayvan’ı için emsal bir girişimde bulunmanın sürpriz görünmesi yapılıyor. ABD Temsilciler Meclisi Lideri Nancy Pelosi’nin Çin’in sert ikazlarına karşın, Tayvan’ı ziyaret etmesi ve Çin’in tatbikatlara başlaması da bu yorumlarda haklılık hissinin ortaya çıkması güçlendi.

Peki Türkiye, Tayvan krisinde nasıl bir tavır sergileyecek?

Ukrayna savaşı ile ilgili istikrar siyaseti takip etmeye çalışan Türkiye’nin şu ana kadar Tayvan-Çin’in saklandığı hakkında açıklama yaparak taraf tutan bir tavır takınmadığı gözleniyor.

Süleyman Demirel Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Ümit Alperen, Türkiye’nin geçmişten beri Tek Çin siyasetini uygulamalarını hatırlatarak bu siyasetten Tayvan, Çin, ABD ve mevzuyla ilgili başka ülkelerin anladığının ise hastalıkların ortaya çıktığına dikkat çekiyor. Alperen, bu nedenle Türkiye’nin de bu siyasetten ne anladığını, bu basamakta ayrıntılandırmaya ve tarafın durumunu hissetmeyebileceğini belirtiyor.

Gelişmelere dair en net açıklama ise Soçi Cumhurbaşkanlığı Recep Tayyip Erdoğan’dan gelmişti. Pasifik’teki gelişmelerin sorulması üzerine Erdoğan, Ukrayna’daki savaş ve salgın salgınının küresel kriz ve istikrara olumsuz tesirlerinin devam eden bir devirde yeni bir patlamanın ortaya çıkmasının kırılmaması olduğunu söyledi. Taraflara davetli olan Erdoğan’ın ayrıyeten Putin’in kendisi Eylül ayındaki Şangay Beşlisi toplantısına davet edildiğini belirttiği toplantıya katılmayı planladığını aktardı.

Süleyman Demirel Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Ümit Alperen Fotoğraf: özel

Türkiye’nin Çin-Tayvan masraflarına karşı tutumu

Pekin’in Tek Çin siyasetinde ana karayla birleştirmek isteyen Tayvan’ın resmi teklifleri gösteriliyor ve Tayvan’ın çok az ülke tarafından tanınmakta. Tayvan’ı bağımsız bir ülke olarak yalnızca 14 eyalet var. Türkiye de ABD, Avrupa ülkelerinde ve birden fazla ülkede Tayvan’ı tanımayanlar ortada yer alıyor.

Türkiye, 1971’de Çin Halk Cumhuriyeti’yle iç savaşı kazanarak, planlama birimlerinin oluşturulmasına başlandı ve bu azalmadan sonra Tek Çin siyasetini desteklememişti.

Türkiye – Çin bağlantılarını son yıllarda siyasi açıdan meşgul eden mevzu ise şu andaki gündem olan Tayvan sorunu değil, Uygur sorunu oldu. Birçok ülke Çin’i Doğu Türkistan’daki Uygur Türklerine yönelik baskıcı siyaset göstergeleriyla suçlarken daha önceki sert tenkitler Ankara’ya yönelirken, son yıllarda hususa daha temkinli yerlerde. Bu nedenle muhalefet partileri de sık sık hükümeti güçlendiriyor.

Tayvan’ın Türkiye’nin şu anda net bir taraf alması gereken bir durumda olmadığını söyleyen Dr. Alperen, ayrılmanın siyasi bağlantılardan çok ekonomik ve ticari münasebetlerin zayıflayacağını söylüyor.

Türkiye, Tayvan’ı tanımadığı için ikili ekonomik ilgileri Çin’e kıyasla daha sonlu. İki ülke ticari ilişkileri daha çok özel kesim üzerinden ilerliyor ve ticaret istikrarında Türkiye’nin ithalatı ağır basıyor.

Ticaret Bakanlığı verilerine göre, 2021 yılında Tayvan’dan yapılan ithalat 1,8 milyar dolar oldu.

Diğer taraftan Türkiye’nin ithalat yaptığı ülkeler sıralamasında Çin’de birinci sırada yer alıyor. Yeniden Ticaret Bakanlığı verilerine göre, Türkiye’nin Çin’den 2021 yılında dolar ithalatı 23 milyar, ihracatı ise 3,6 milyar dolar.

Olası bir Çip krizi Türkiye’yi nasıl tesirler?

Tayvan-Çin gerginliğinin durumunda Türkiye’yi dünya çapındaki mümkün bir çip krizinin çoğalacağı belirtiliyor.

Tayvan’ın dünyanın en değerli çip üreticisi olduğunuhatırlatan Alperen, “Bu şirketin üretimi sekteye uğrarsa ya da kriz derinleşirse, ki bir savaş olasılığı devam ediyor, çip üretiminin ya da tedarik zincirlerinin sekteye uğraması sorunu başlatılabilir. Tayvan ile Çin ortasında ticarette de çip çok sonlandırılıyor” diyor.

Alperen’e bağlı ABD ile Çin’in uzun vadeli karşı karşıya gelme ihtimali de küresel ekonomik açıdan derinden olabilir. Çin ile ABD’nin dünya iktisadının yüzde 40’ını oluşturduğunu anımsatan Alperen, “Bu devasa bir şey. Dünyanın iktisadının geride kalanların savaşa girmesi demek” diyor.

Tayvan Cumhurbaşkanı Tsai Ing-wen ve ABD Temsilciler Meclisi Lideri Nancy Pelosi Fotoğraf: Tayvan Başkanlık Ofisi/AP/picture Alliance

Belirsizlik devirlerinde ne yapılmalı?

Bu aşamadan birden fazla Asya-Pasifik’te sıcak çatışmaya gidiş geliş ancak orta ve uzun süreli bölgedeki gerilimin daha tırmanabileceğini belirtiyor.

Özyeğin Üniversitesi Memleketler arası İlgiler Kısım Lideri Prof. Dr. Cihan Balta, bu cins performans devirlerinde en değerli ögenin “direnç” olarak işaretleyerek değerli olanın krizlere karşı kazandığının, bilhassa de toplumsal büyümenin arttığını vurguluyor.

“Kutuplaşması düşük, iç sıkıntılarını çözmüş bir ülke olmanız gerekir. Güç ve besin güvenliğinde yol kat etmeniz, sıhhat altyapınızın güçlü olması, teknolojiye ve kaliteli insan gerecine yatırım yapmanız gerekir” tespitinde bulunan Balta’ya sahip bu cins periyotlarda “yayılmacı olmayan ve güvenilir” bir Dış siyaseti takip etmek gerekiyor. Balta kelamlarını şöyle sürdürüyor:

“Türkiye’nin ben nerede olmalıyım konusundan daha çok, ben nasıl besleniyorum, toplumsal zayıflamamı nasıl öğrenmeliyim diye sorması lazım. İç sıkıntılarını çözen bir yıl ortada kalacak. tarafınızı kendi istemezler.”

Akademik çalışmalar için bir devir Tayvan’da yaşayan ve Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi Öğretim Üyesi Asya-Pasifik uzmanı Diren Doğan da Türkiye’nin günümüzde bölgeye yönelik siyasetinin 2019’da ortaya konulan Tekrar Asya Teşebbüsü ile aşikâr bir kalıba oturtulduğunu hatırlatarak faaliyetlerini hızlandırdı ve küresel aktörlerin Türkiye’nin aktifliği karşısında Güneydoğu Asya ülkelerine yönelik daha kapsamlı stratejiler, bölgedeki sıcak çatışma noktalarına temas olmadan ve taraf belirtiden iş birliklerinin yoğunlaştığını belirtiyor.

Türkiye’de istikrar siyasetine devam edebilir mi?

Son patlamanın çıkmasıyla birlikte ABD şeklinde Tayvan’a takviye verenler kadar, Rusya ve İran şeklinde Çin’in topraklarının bütünlüğünü savunan açıklamalar yapan ülkelerde de bulunuyor.

Türkiye’nin “geçmişten gelen idare töreni ve Ukrayna sürecinde üstlendiği arabuluculuk rolüyle küresel sistemdeki çalmalardan mümkün olduğunca az hasar almaya çalışan, oluşan bloklaşmalarda istikrarda kalmayı tercih etmeyen” bir oyuncu olan Doğan, ilerleyen süreçte Türkiye’nin bu rolünde yer alacak birkaç parametreye dikkat çekiyor.

Bu etkiden birincisinin Türk dış siyasetinin klasik Batı parlaklığını artırması ve Türkiye’nin Osmanlı’dan itibaren tarafının Batı’ya maruz kaldığının küresel krizlerde de kendini ortaya çıkarabileceğini Doğan, son yıllarda bu patlamada patlama kırılmaları olduğunu da not ediyor.

Doğan’a rakip olarak Ankara’nın istikrar siyasetini artıracak diğer etkisi ise Çin’in Türkiye algılaması ve Türkiye’nin Uygur siyasetinin yöneleceği strateji ile Türkiye’nin Batılı müttefiklerinden olumsuz cevaplar olabilir.

Uluslararası bağlar uzmanı Prof. Dr. Cihan Balta Fotoğraf: privat

Dünyada yeni tertip nasıl olacak?

Öte yandan Ukrayna savaşı ve diğer adıyla Çin-Tayvan tansiyonu uzun vakittir dünya için yeni bir tertibin mi geldiğine yönelik tartışmaları da alevlendirmiş durumda.

Prof. Balta bu usul devirlerinin milletlerarası ilgiler disiplininde geçiş devirleri olarak sayıldığını belirterek bunu şöyle anlatıyor:

“Eski hegemonik aktörün askeri gücü vardır, olağanüstü gücü zayıflamaktadır. Yeni yükselen güç ekonomik olarak başarılıdır, ancak bu askeri ve kurumsal güçle şimdi tamamlayamamaktadır. Ya da askeri kurumsal ve liderlik yeteneği zayıftır.”

Bu geçiş devrinin nasıl çözüleceğini, yeni bir istikrarın nasıl oluşacağını yahut oluşup oluşmayacağının artık bilinmediğini söyleyen Balta, “ABD’nin gücü zayıflıyor ve Çin eninde sonunda küresel sistem önderi diyemeyiz. Bu çok belgisiz bir dönem” diyor.

Küresel sistem “idaresine” süt en değerli görünüşü ise ABD’nin durumundaki değişiklik olarak gören Balta, “ABD ben artık bu masraflar ödememek istemiyorum, bu sistem artık benim saklanma işlemi yapıyor diyor. Maliyetleri paylaşımı ve sistem dinamiklerini değiştiriyor, da Çin’in kapitalist artışının durmaya ve sınırlamaya aktarılmasını istiyor” yorumu yapıyor.

Doğan ise şu an her ne kadar Ukrayna krizi ile Rusya’nın memleketler arası nizama sunulan savaş ortamı daha çok dikkatleri çekmiş olsa da aslında yeni bir olası soğuk savaş ABD ile Çin ortasındaki çaba ile somutlaşacağını belirtiyor.

Çin’in memleketler arası yatırımları, yürüttüğü projeler ve eklenen çok sayıda iş birliği ile tüm dünyayı sarmış durumda olduğuna dikkat eden Doğan, buna karşılık ABD’nin tesiri dahil listelenmiş listelerde, bunların arasında Soğuk Savaş’taki şekilde temassız kalmak isteyen, Çin’in yanında yer alan yahut her iki tarafla da süreci farklı odak alanlarında sürdürmeyi strateji olarak geliştirilen ülkelerin olabileceğini söylüyor.