Türkiye’de emekçiler son 21 yılda neler kaybetti?

14 Mayıs’ta yapılması planlanan cumhurbaşkanlığı ve milletvekilliği genel seçimlerine dört aydan kısa bir süre kaldı.

Son seçim anketlerine göre AKP ve MHP’nin düşüşünün oluşturduğu Cumhur İttifakı ile CHP, GÜZEL Parti, Saadet Partisi, Gelecek Partisi, DEVA Partisi ve Demokrat Parti’den oluşan Millet İttifakı oyları neredeyse başa baş gidiyor.

Seçimleri Millet İttifakı’nın kazanması halinde ise Türkiye’de 21 yıl sonra iktidara geldi. Gelecek seçimlerde oy verecek 60 milyonluk kayıtlı seçmen olduğu iddia edilirken yaklaşık 16 milyon emekçi de sandığa gidecek.

Peki AKP ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 21 yıllık iktidarının kişisel hakları açısından nasıl bir tablo ortaya çıkıyor?

Esnek ve esnek çalışma süresi

AKP iktidara geldikten bir yıl sonra 2003 yılında gizlice giren 4857 Sayılı İş Kanunu ile belli süreli iş mukavelesi, kısmi süreli çalışma, davet üzerine çalışma-uzaktan çalışma ve süreksiz iş münasebeti ile patron ve emekçilerin bunları hak ve borçları belirlendi. İş gücü piyasasının esnekleştirilmesi ile rekabet gücünün artması ve esnek çalışma modellerinin her türlü muhafazadan mahrum bırakılmasının amaçlandığı tabir edildi.

Ancak esnekliğin önünü açarken çalışma süreleri belirsizleştirildi, teminatsız çalışma yaygınlaştı.

Özel dalda taşeron uygulamaları artarken kamuda taşeronun kişisel çalışmasını kolaylaştıran düzenlemeler de yapıldı.

Kasım ayında AKP dönemi çalışma ömrü boyunca kapsamlı olarak “AKP’nin 20 Yılında Emeğin Halleri-Despotik Emek Rejimi Üstüne Yazılar” başlıklı kitap çalışması çalışma iktisadı uzmanı Prof. Dr. Aziz Çelik, AKP’nin çok uzun bir periyot boyunca kamuda yeni memur ya da kamu görevilisi istihdam etme yerine taşeron şirketleri aracılığıyla bunu gerçekleştirdiğini vurguluyor.

Kamuda taşeron şirket aracılığıyla istihdam edilenlerin ekibine ilk uyarı geldiğinde, bu formda çalışanların sayısı yaklaşık 1 milyon 100 bin kişi buluyordu. Gelen sonuçta 2017’den sonra taşeron personeller kısmi olarak takıma alınmaya başladı.

Kamuda fiyat farklılıkları

Bu personelin bir kısmının merkezi yönetimde kamu çalışanlarının bilgilerini alındığını, bir kısmının ise belediyeye aktarıldığını aktaran Aziz Çelik, “Ancak belediyesi izleyenler hala gerçek manada takıma almalarını söylüyorlar. Münasebetiyle orada sorun devam ediyor. Bir de Kamu İktisadi Teşebbüsleri’nde (KİT) kimi Konumlarda çalışanların ki sayıları 100 bin civarındaydı.Onlar taşeron yollarında devam ediyor ve şu anda takım çabasını sürdürüyor” diyor.

AKP döneminde kontratlı memur uygulaması da yaygınlaştı. Bu biçimde çalışan memur sayısı 100 bin civardan 550 bine kadar çıktı.

Taşeron emekçilerin primleri düşük ödeniyor Fotoğraf: Sedat Suna/epa/dpa/picture Alliance

Seçimlerin patlamasıyla bunların çok pahalı bir kısmı dün prestijiyle tekrar takıma alındığının çizildiği çizen Çelik, “Şunu söylemek mümkün. AKP çalışma esnekliğiz çalışma biçimini yaygınlaştırdı. Ancak gelen yansılar üzerine bunda değerli ölçüde geri adım atmak zorunda kaldı. Lakin geri adım atarken de bilhassa kamu Personellerinin takıma katılma konusunda bu çalışanlar bir çeşit kamu taşeron emekçisi haline getirildiler. Üç yıl boyunca toplu mukavele haklarını tanıdılar. Münasebetiyle fiyatları çok düşük kaldı ve şu anda kamuda Fiyatlar manasında iki tip personel oluştu” diye konuşuyor.

İşçilerin 21 yılı boyunca taşeron şirketlerinde çalışması, primleri çok düşük ödendiği için emekli olduklarında da düşük emekli aylığı alacakları manasına geliyor.

Çalışma saatleri uzun, sendika var, TİS yok

Esnek ve güvencesiz ürünün yaygınlaşmasıyla birlikte personelin ortalama fiili çalışma süreleri de uzadı.

Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü’nün (OECD) 2020 yılı verilerine göre Türkiye, haftada 60 kişiden fazla kişinin en fazla ülkede olduğu. İstihdam edilenlerin haftada 60 saat ve üzerinde çalıştırılma oranı yüzde 15,1’i buluyor. Haftalık çalışma ortalamasında ise Türkiye 45,6 saat ile 34 OECD üyesi ülke içerisinde ikinci sırada yer alıyor. Doruktaki Kolombiya’da bu oran 47,6 saat iken OECD 37’ydi.

AKP döneminin emekçi hakları açısından bir öteki özelliği de sendikal karşıtı siyasetler olarak görülüyor.

Resmi bilgilerin sendikalaşma oranı yaklaşık yüzde 14’ler. Ancak sendikalara üye sayısı kağıt üzerinde yaklaşık 2,3 milyona ulaşırken, bunların yalnızca 1,5 milyon kadarı Toplu İş Kontratını (TİS) yapabiliyor. Özel dal personellerinde ise sendikaya üye olup TİS’ten yararlananların oranı yüzde 6’larda kalıyor. Bu durumun değerli nedenleri, işkolu ve işyerleri/işletme barajları ile işverenlerin toplu mukaveleleri engellemesi yoluyla yetki itirazı olarak sıralanıyor.

Aziz Çelik, personellerin sendikalara üye olduğunu, önemli yaptırımlarla ve ayrılma riskiyle karşı karşıya kaldığınızı vurguluyor. Sendikaya üye sayısı Anayasal bir hak olduğunu söyleyen Çelik, “Ancak Sendikalaşan kişisel işten çıkarıldığı zaman gerçek bir iş sözleşmesine sahip değil. Yani yapıldığı dönemiyor. Sendikal nedenle atıldığı aşikâr olduğunda işe geri verilmesi gerekiyor. Ama iş iade edilemiyor. Mahkeme patronu haksız görüyorse yani sendikal nedeniyle tazminata hükmediyor. Tazminat ödeyerek patron bundan kurtulabiliyor” diyor.

Öte yandan sendikaların toplu mukavele yapabilmek için çok uzun ve karmaşık bir yetki prosedürünü aşmak zorunda kalmasına dikkat eden Çelik, bunu aşıp toplu kontrata başladığında ise karşılarına grev yasaklarının geldiğini vurguluyor.

Grev yasakları

AKP döneminde ulusal güvenlik, genel sıhhat üzere münasebetlerle toplam 20 grev ertelendi. Kelam konusu 20 grev yaklaşık 195 bin emekçiyi kapsıyor.

Bu devirde grev gücünü kullanabilen personel ömrü 90 binin altında kalan Çelik, grev hakkı ertelenen emekçi çalışmaları greve çıkabilenlerin iki katını aştığını işaret ediyor. Çelik, “Kâğıt üzerinde grev hakkı var lakin fiilen ama türlü değil. Cumhurbaşkanı şu anda rastgele bir grev, ulusal güvenlik yahut da genel sıhhati tehlikeye attığını düşünerek erteleyebilir. Aslında bu bir yasak. Zira 60 günlük süre içerisinde greve çıkamıyorsunuz. Ondan sonra tekrar greve Erteleme Türkiye’de bir yasak düzenlemesi olarak uygulanıyor” diye konuşuyor.

Grevde geciktiği vakit sendikalar Danıştay’a itiraz başvurusunda bulunabilse de 2010’lardan bu yana Danıştay yürütmeyi durdurarak iptal durdurma iptali. Tam bilakis grev dairesi onaylanıyor. Bu da greve başvurmayı olanaksız hale getiriyor.

Grev dairelerinin yedisi ise OHAL devrinde (2016-2018) gerçekleşti. Bu devirde ayrıyeten 140 bine yakın kamu görevilisi haklarda yargı kararı olmaksızın ve yargı yolları Kanun Kararında Kararnameler yoluyla kamu görevinden çıkarılarak kapatılmıştır. OHAL devrinde demokratik hak ve özgürlüklerin kullanımı sınırlandı.

Prof. Dr. Aziz ÇelikFotoğraf: Privat

İşsizlik Fonu işverene

Son yıllarda patrona sağlanan teşvikler üzerinden tartışılan İşsizlik Sigortası Fonu da 1999’da yasalaşırken uygulama 2002’de başladı.

İşsizlik Sigortası Kanunu’nda AKP döneminde çok sayıda değişiklik yapıldı ve bu değişiklikler temel olarak patronlara aktarılacak teşvikler üzerine oldu. Verilen patrona ve oranlar ödeneğini de aşan bu teşvik ve dayanaklar, doğrudan sigorta prim teşvikleri ve proje eğitimleri yürütülüyor.

Çelik, en son asgari fiyat için patrona verilen teşvikin emekçi başına 100 liradan 400 liraya çıkarıldığını, bunun da İşsizlik Sigortası Fonu’ndan ödendiğini belirtiyor ve ekliyor: “Şu anda resmi işsizlerin yaklaşık yüzde 12’si işsizlik ödenebiliyor. Geçen yıl birinci 11 yılda 12 milyar dolarlık bir oran ödeneği ancak toplamda 33 milyar civarında da bir teşvikten kelam etmek mümkün.”

İşsizlik Sigortası Fonu’ndan sağlanan muazzam teşviklere oranla oranlar azaldı. Resmi bilgilere göre 2002’de yüzde 10,3 olan oran oranı bu artıştan beri dört yıl hariç daima yüzde 10’un üzerinde kaldı.

Pandemi devri hak kaybı

İşsizlik sigortası, pandemi döneminde faal bir halde kaydedildi. Öte yandan korunmama, meskene kapatma üzere depolamanın tartışıldığı periyotlarda personeller değerli miktarda bundan muaf tutuldular. Bilhassa sanayi emekçileri, hizmet kesimindeki emekçiler çalışmak zorunda kalıyorlar.

Aziz Çelik, “Pandemi devrinde İşsizlik Sigortası Fonu’ndan kısa çalışma ödeneği olarak dayanak verildi. Bir de kısa çalışma ödeneğini hak etmeyenler için maktu fiyata dayanağı dediğimiz bir fiyat rejimi verildi. Bu da çok düşük bir ölçüde, minimum ücretin de altında kaldı. Bin Lira civarında bir ödenek verildi. Bu yeteneklere sahip olanlar özel olarak maddi olarak zorluklarla karşılaşıyorlar” diyor.

Bu devirde çalışması durumunda çeşitli sıhhat riskleri ile karşılaşılan çalışanların işleyişinin bilindiğine işaret eden Çelik, “Fakat pandemi periyoduna ait dataların detaylarının hala açıklandığı için bunun mümkün olması gerek mevt açısından çalışanlara nasıl yansıdığı konusunda hala net bir görünüme sahip olacağı” diye konuşuyor.

Büyümede çalışanın hissi düştü

AKP devrinde bilhassa Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçilen 2018 yılından sonra gayrisafi sivil hasılada gerçekleşen mevcut büyümeden iş gücünün arttığı da azaldı. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre 2022’nin üçüncü çeyrek iş gücü ödemelerinin cari fiyatları GSYH içindeki hissi yüzde 26,3’e kadar geriledi.

Aziz Çelik, “Dördüncü veriler çeyrekleri şimdi açıklanmadı emeğin ancak hissinde düşüş ve sermaye hissinde bir yükseliş görülüyordu. Bu özgürn 2018 ekonomik krizi, pandemi ve son ekonomik krizle birlikte geliştiğini görebiliyoruz. Bunun da AKP devri ve AKP’nin son yıllarının tesiri olarak öğrenmek lazım “diyor.

İşçi vefatları arttı

AKP devrinde ülke çapında iş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu yaşanan iş cinayetleri de arttı. Toplumsal Güvenlik Kurumu (SGK) verilerine göre AKP’nin birinci yılında 2003’te 811 kişi, iş cinayeti ve meslek hastalıkları hayatında hayatını kaybeden bu sayı 2021 yılında 1429’a yükseldi. Emekçi Sıhhati ve İş Güvenliği Meclisi’nin rakibi ise 2022’de 1843 iş cinayeti kayıtlarına geçti.

Aziz Çelik’e bağlı emekçi vefatları ölçüsünde büyük sendikasızlaşma ve teminatsız çalışma ile kontaklı.

2012 yılında büyük salgınlarla kabul edilen 6331 sayılı İş Sıhhati ve Güvenliği yasası da iş doktorları, iş güvenliği politikaları ve yardımcı sıhhat çalışanların taşeronlaştırılmasının önünü açtı.

Çelik, “6331 Sayılı Yasa ile iş güvenliği kontrolü sağlayan ve emekçi sıhhati kontrolü yapan iş yeri doktorları temel olarak patrona bağlandı. Buna bağlı olarak patronun parasını ödediği, çalıştırıldığı iş yerinde patronun durdurulmaları, karşı çıkmaları ve değiştirmeleri gerekiyor” diyor ve: “Bunların bağımsız bir kontrolü, kamusal bir kontrol alanının dışına çıkmanız gerekir. Faal bir iş güvenliği kontrolü olsa ve aktif yaptırımlar kelam konusu olsa da iş cinayetlerinde önemli bir azalmanın kelamının ayrıntılı olarak söylenmesi mümkün.”

Emekli aylıkları kaybı

Sosyal güvenlik mevzuatında 2000’li yıllarda yapılan değişiklikler ve bilhassa 2008 yılında kadınlara giren 5510 sayılı Toplumsal Sigortalar ve Genel Sıhhat Sigorta Kanunu ise emeklileri ağır olumsuz durumlar. Emeklilik yaşı yükseltildi, emekli olmak zorlaştırıldı. Emeklilik aylığı programlaması ve bağlama tutarlarında yapılan değişiklikler sonucunda emekli aylığı kesintileri başladı. Harcama süreleri farklı vakitlerde emekli olanların ayları ortada büyük eşitsizlikler ortaya çıktı.

1999’dan itibaren emeklilik aylarının hesaplanmasında enflasyonun yanı sıra GSYH büyümesi de dahil edilirken AKP’nin 2008 yılında yaptığı yasal değişiklikle güncelleme orijinaline ulusal gelirdeki büyümenin yalnızca yüzde 30’u eklenmeye başlandı. Aylık bağlama oranları da yüzde 75’ler düzeyinde yüzde 50’lere düşürüldü.

Emekli aylıkları hesaplanırken kişinin son aldığı maaş alınmıyor. tüm alınan bütün aylar güncelleme ile bölünmeyle çarpıldıktan sonra prim temel çıkarmanın aktüel pahası bulunup ay bağlama oranıyla çarpılıyor.

AKP döneminde emeklilik maaşı çok önemli formda güç kazandığını ve emekli aylığının geri emekleyerek emeklinin alım gücünü kaybettiğini vurgulayan Aziz Çelik, “2002’de mesela bir kişisel emekli aylığı asgari ücreti yüzde 40 ayaktaydı. Şu anda yüzde 35 altında” diyor.

Emeklilikte Yaşa Takılanlar (EYT) ile ilgili son devirde adım atılsa da AKP’nin 1999’da taşınan düzenlemeyi 2008’de onaylayarak emeklilik yaşını değiştirdiğine değinen Çelik, “AKP periyodunda yaptıkları zamanlarte önemli zikzaklar da kelam konusu. Yaptıkları işlerin yarattığı toplu yansıyı gördüklerinde seçimlerinde devir geri adım attıklarını söylemeniz mümkün” diye konuşuyor.

2008 yılında yapılan düzenleme ile 2036 yılına kadar emeklilik yaş şartları kadınlar için 58 erkek için 60’a çıkarıldı. Bu sürenin ayrılmasından itibaren biçimlendirilerek artarak 2048 tarihinde bayan ve erkekler için 65 olacak.