Türkiye’de yolsuzlukla gayret ediliyor mu?

Uluslararası kuruluşların kamu ilişkilerinde yolsuzluğun ihlali ve yolsuzlukla gayret için temel prensipler, yargının bağımsızlığı, basın ve tabir özgürlüğü, kamu işlerinin ve kamu mallarının düzgün idaresi, şeffaflık ve hesap verebilirlik olarak sıralanıyor.

Peki bu bölgelerde Türkiye’deki mevcut tablo ne durumda?

Türkiye, Dünya Adalet Projesi’nin (WJP) bu yıl hazırladığı Hukukun Üstünlüğü Endeksi’nde 140 ülke ortasında 116’ncı sırada bulunurken, Hudut Tanımayan Gazeteciler (RSF) 2022 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi’ne imza attığı basın özgürlüğünde 180 ülke içerisinde 149′ uncu oldu.

Medya özgürlüğü

DW Türkçe’ye konuşan Milletlerarası Şeffaflık Örgütü Temsilcisi Oya Özarslan, yolsuzluğun azaltılması için en değerli ayrıntıların medya özgürlüğü ve yargının bağımsız olarak tesis edilmesinin olduğunu söylüyor. Özarslan, “Medya özgürlüğü olmadığı sürece, yani gazeteciler, geliştiricilerin bir deneme yapılma korkusu olmadan yazamadıkları sürelerin süresi üstü kapalı kalacak” diyor.

Yolsuzluk olaylarının büyük bir kısmının aslında araştırmacıların, gazetecilerin, bunu soruşturan kişilerin uğraşlarıyla çıktına işaret eden Özarslan, lakin bir yargılanma korkusu olduğu süre boyunca bunun üzerinde zımnî bir baskı zayıflatıyor vurguluyor.

Her ay tertipli olarak basın özgürlüğü bültenleri CHP Eskişehir Milletvekili Utku Çakırözer de yolsuzlukla gayrette özgür bir basının ve sivil toplumun büyük tesiri olduğunu vurguluyor.

CHP Eskişehir Milletvekili Utku ÇakırözerFotoğraf: CHP

“Türkiye’de tahminen yolsuzluğun bu kadar yaygınlaşma nedenlerinden biri bilhassa AKP iktidarının devrinde basın özgürlüğüne kısıtlamalar” diyen Çakırözer, RTÜK, Ceza Basın İlan Kurumu’nun kalıcı olarak canlılaştırma düzeneğine dönüştürüldüğünü, basın sektörünün finansın finanse edildiğinin kesildiğini hatırlatıyor. Çakırözer, bu durumun özgür, araştırmacı, sorgulayıcı haberler yapılmasında ortaya çıkan en değerli mahzurlardan biri olduğunu söz ediyor.

Son periyotta erişim pürüzleri sorunlarının de basın özgürlüğü kısıtlayan en değerli ögelerin ortasında yer lisana gelen Çakırözer, erişim mahzuru kararlarının en fazla yolsuzluk ile ilgili haberlere yapıldığına dikkat çekiyor. Çakırözer, “Ucu cumhurbaşkanlığına, cumhurbaşkanlığına, aileye, iktidar partisine, AK Parti’nin dinlendiğine ya da mahallî hoşgörüne dokunan, yolsuzluk, rüşvet, kayırma, vazifesi suistimal, misyonu berbata kullanma savlarına ait haberlerin neredeyse tamamına engelleniyor” diye konuşuyor.

Medya Araştırmaları Derneği’ne Ekim 2020’de giren Toplumsal Medya Maddesi’nin akabinde geçen bir yılda 1197 haber hakkında içerik durdurma kararı verilirken, bunların 675’i yolsuzluk ve usulsüzlük haberlerine oldu.

Yargı bağımsızlığı

Uluslararası Şeffaflık Örgütü Temsilcisi Özarslan, ikinci olarak ise yargının bağımsızlığının önemine dikkat çekiyor. Yolsuzluk yapanların cezalandırmasını sağlamak ve cezasızlık ya da ceza yahut ziyandan muaf olmayı ihlal etmek için tesirli kanun yaptırımı gerekiyor.

Uluslararası Şeffaflık Örgütü Temsilcisi Oya ÖzarslanFotoğraf: Uluslararası Şeffaflık Örgütü Türkiye

Özarslan, “Gazeteciler ve araştırmacılar ne kadar yolsuzluk skandalı ortaya çıkarsa çıkarsın, yargının üzerinde siyasi müdahaleler oluyorsa ne olursa olsun aslında yargılanmıyorlar, denetlenmiyorlar algısı olacaktır. Cezasızlığın var olduğu yerde de yolsuzluk yeşermeye devam edecek” diye konuşuyor.

Türkiye’deki yargının bağımsızlığının yoluna karşı zayıf bir halka yalnızca Hukukun Üstünlüğü Endeksi’nde değil Adalet Bakanlığı’nın istatistiklerinde de kendini gösteriyor.

Yolsuzlukla ilgili kabahatlere ilişkin bilgiler en çok bilinen rüşvet, görevi berbata kullanma, bölme yönündeki hatalarda kovuşturmaya yerleşmiş olan kararların son 15 yılda giderek arttığı görülüyor. Açılan davaların neredeyse yüzde 10’u azalmış durumda. Resmi istatistiklere göre 2021’de Rusvetle ile ilgili soruşturmaların yaklaşık yüzde 34’üne kamu durumu açılırken, dava açılma oranı ticaretinde yüzde 26, görev makus kullanma hatasında yüzde 16 oldu.

Özarslan, “Bu da akla sanki yargı mensupları, savcılar ve yargıçlar, bu mevzuları biraz netameli buluyor kendi üzerlerinde baskı yaratacağını düşünüp bundan çekiniyorlar mı akla getiriyor. Zira yolsuzlukla ilgili cürümlerin hepsi, büyük bir kısmı siyasi kontaklı da olabiliyor” diyor.

Türkiye’de mevcut düzenlemelerin yasal sistemi ve cezaların dünya standartlarında ve çok kâfi olduğunu vurgulayan Özarslan’a sunulan düzenlemelerin ödemeleriyle ilgili sorunlar var. Özarslan, cezaların büyüklüğünün değil katılığının caydırıcı olduğunu vurguluyor.

Oya Özarslan 17-25 Aralık’taki yolsuzluk ve rüşvet soruşturmalarında siyasi irtibatlı olan kişiler ya da kayıtların kayıtlı olduğu bir şekilde toplu sistemler sistematik olarak dağıtıldı. Bunun büyük bir kırılmaya işaret ettiğini belirten Özarslan, son periyotta kamuoyunu bol miktarda zaman harcayan ile ilgili skandallara dikkat çekiyor.

Bu soruşturmalardan birinde, süregelen yargılamada daha yeni birçok kişinin tahliye olduğunu söz eden Özarslan, “Yani bu türlü çok büyük, kamuoyunun dikkatinin merkezinde bu şekilde ögeler aslında toplumun adalete itilmediğini sarsıyor. Yolsuzluğun cezasız duruyor, bilhassa de siyasi temaslar bunun üzerine gidilmeyeceği istikametinde bir kan uyanıyor. Bu nedenle yolsuzluğun ihbarı veren ne de yolsuzluğun ortaya çıkarılması için uğraşan bireyler bu bahislerin üstünden gidiyor. Yani otomatik olarak bir mani teşkilatı” tabirlerini kullanıyor.

Şeffaflık

Yolsuzlukla çabada başarılı olan ülkelerde, şeffaflık ve performans bahislerinde uzun süreli bir geleneğe sahip. Kamuda yolsuzlukla gayret için kamu mukavelesi fırsatlarına tüm olanaklara erişmesi gerekiyor.

Türkiye’de ise kamu ihalelerine ilişkin şeffaflığın giderek arttığı görülüyor.

Küresel ölçekte yapılan büyüme, dünyada büyüme, üretim işleri, inşaat, madencilik, ilaç amaçlı endüstrilerin yolsuzluğa karşı en açık kesimler olduğu görülüyor. Bu dallardaki devletlerle bağları, değiştirilen ihaleler, bilhassa de ruhsat ve lisans etaplarının bürokratik olması bunda tesirlidir.

Uluslararası Şeffaflık Örgütü’nün raporlarına göre Türkiye’de Kamu İhale Kurumu kapsamında olan kamu alımları ortasında açık ihalelerin oranı geçen sene prestijiyle yüzde 59’a düştü. Öte yandan bu kapsam kapsamında belirlenen TOKİ projeleri kapsamında mega projeler de konusu. Bu projeler de büsbütün şeffaflıktan uzak bir biçimde ihale ediliyor.

Kapalı ihalelerin istisna kapsamını içerdiğini, lakin istisnai durumlar için bu oranın yüzde 3-5’i geçmemesi gerektiğini vurgulayan Özarslan, “Pandemiyle ilgili çok sayıda konu da istismar edildi. Bir takım belediyeleri, kamu kurumları, bakanlıklar, ilgisiz ihaleleri aciliyet halinin içerisine dahil edildiler. Bir ihaleyi sizin Seçeceğiniz beşerler ortadan yapmak istediğinizde çok ülkü bir şey bu hakikaten.Çok kullanışlı bir münasebet.O kullanışlı münasebetin daima içine sokularak birçok ihaleler kapalı kapılar altında yapılıyor.Ne sivil toplumun kontrolü var ne medyanın kontrolü kelam söz konusu olabiliyor” diyor.

Kamu idaresi ve hesap verilebilirlik

Kamuda yolsuzlukla uğraş için kamu harcamalarını denetleyen kişinin aktifliği ve liyakat depozito taşıması.

CHP’li siyasetçi Utku Çakırözer, Türkiye’de güçler ayrılığını ortadan kaldıran ve tüm yetkileri tek bir kişininta toplayan idare mevzuatının yolsuzluğun yolsuzluklarında ve yolsuzlukların fazlasının örtülmesinde tesirli görüşünde olduğu ortaya çıktı.

Sayıştay’ın kamu yönetimi üzerindeki kontrol gücünü kaybettiğine dikkat çeken Çakırözer, Sayıştay raporlarına yansıyan çok değerli bulunsa da bunun yerine sorumlu kamu idaresinin kasıtlı olarak fazla zaman hesabı vermediğini söylüyor. Çakırözer “Tabii bunların hepsi bu tek adam idaresinden geliyor. Bankalardan tutun da bu bankaları denetleyen kurumlar ya da aklınıza olası tüm kritik kamu idarelerinin başındaki isimler, liyakat olan değil, önde olan, tek adama olan sadakatine bağlı olarak belirleniyor. Ama türlü durumlarda da doğal olarak liyakat Dışarı için kamuda kurallar etik çerçeve yürütülüyor. Bu, hangi kamu kurumuna yapılan incelemelerde hepsine sirayet etmiş durumda” tabirlerini kullanıyor.

Öte yandan Türkiye’de son dönem Meclis’e gönderilen maddelerle yedi sefer mali af çıkarıldığına değinen Çakırözer, “Türkiye’nin FATF (OECD’ye bağlı Mali Aksiyon Vazife Gücü) tarafından kara para ile uğraş konusunda gri listeye hazırlanmasının en değerli jeneratörlerinden biri de bu Birbirine karşı gerisine eşit olmayan mali aflar. Zira çok büyük ölçüde para, kaynağı bilinmeden, sorgulanmadan devlet tarafından resmi olarak yapıldı ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde bu kanunlar geldi, muhalefetin ya da sivil toplumun tenkitleri iktidar tarafından büsbütün kulak gerisi yapıldı” diyor.

Türkiye’de yolsuzluk algısını güçlendiren bir sonraki düzenlemenin de bu yıl içinde Meclis’ten bozulan tabir eden Çakırözer, “Artık TMSF kontrolünde, idarelerdeki şirketlere atanan kayyumların hiçbir yargısalık bağışlaması kalmadı. Yani ziyana uğradığı, rüşvet aldığı, yolsuzluk yaptığı, yakınına paraları transfer ettiği o Bu kayyumlar dediğimiz beşerler kim? Tek adam idaresi tarafından atanan isimler. O nedenle tek adam idaresi ve onun çevresi çevrelenen bu kontrolsüz yapı, Türkiye’de yolsuzluğun azalması, kapsamınınne neden olan bence en değerli etken.”

Türkiye’de büyümenin üzerindeki baskının hesap dağıtımının ortadan kaldırıldığını vurgulayan Oya Özarslan da üst düzey kamu görevililerinin hesap verme kültürünün görüldüğü, bu kişilerin mal varlıklarının şeffaf bir formda kamuoyuyla paylaşıldığı için sivil toplum ve medya tarafından hizmet transfer yönetiminin yapılamadığına dikkat çekiyor.