“İranlı bütün bayanlar Mahsa Amini’nin yaşadıkları bir modül da olsa deneyimledi. Ben de daha önceki satın aldıkları. Mahsa’nın yaşadığı her şeyi o kadar uygun anlayabiliyorum ki ülkedeki öfke çok büyük.”

Bu kelamlar, 2016’dan bu yana Ankara’da yaşayan İranlı gazeteci Fresia Sabati’ye ilişkin. Fresia, Tebriz’de ailesiyle birlikte sakin bir hayat yaşarken ahlak polisinin tacizlerine maruz kalıyor, sık sık depodan alınıyor ve götürülen güvenlik birimlerinde baskı görülüyor. Ülke kıyafet kurallarında bayan haklarına yönelik baskılara karşı çabalayan Fresia, 2010 yılında “Yeşil Hareket” isimli kitlesel eylemlerde etkin rol aldı. Üzerindeki baskı daha da artınca Türkiye’ye dağılan Ankara’ya yerleşti ve İran’da yaşananları buradan dünyaya duyurmaya çalıştı.

Yıllardır süren başka olan Fresia, Mahsa Amini’nin vefatından sonra başlayan olaylarla ilgili hem umutlu hem de telaşlı. Umutlu, zira o da öteki İranlılar biçiminde protestoların bir şeyleri değiştirebildiğini görebiliyordu. Lakin İran rejiminin destekleyicilerine yönelik verimliliği artırmasından da acele ediyor. Fresia biçiminde baskılardan kaçarak başka bir yere yerleşmek zorunda kalan çok sayıda İranlı var. Hudut komşusu olması nedeniyle birçoklarının birinci durağı Türkiye oluyor. Kimi burada yeni bir hayat kuruyor, kimi kendini daha inançta hissedeceğine dair Avrupa ülkelerine gidiyor. Fresia, Türkiye’de değerlendirmeleri tercih edenlerden. Ona İran’daki sahiplerinin öfkesi büyük:

İranlı gazeteci Fresia SabatiFotoğraf: özel

“Mahsa Amiri protestocuları sonra Beluc bölgesinde 15 yaşında bir kıza polisin tecavüz etmesi sonucu beşerler sokaklara döküldü. Beluc bölgesi İran’ın güncel olan bir bölge ve Sünni nüfusu yaşıyor. Onlar bu protestolara çok fazla katılmamıştı. Bu olaydan sonra onlar da katıldı. Şu an İran ‘Bütün coğrafyasında protestolar devam ediyor. 2000’li yıllarda doğan kız ve erkekler daima birlikte protestolara katılıyorlar, aileleri de onlara dayanıyor. Bu İran’da görülmemiş bir şey.”

Başörtüsü geçmişinin geçmişi

Mahsa Amini’nin mevti sonrasında başlayan ve iki haftayı geride bırakan şovlarda onlarca kişinin hayatını kaybetti. İran idaresi, dış güçler tarafından desteklenmesini sağlayan şovların bastırılmasını istiyor. Bu da daha çok can kaybının artabileceği kaygısına neden oluyor.

İran İslam Cumhuriyeti’nin kurucusu Ruhullah Musavi Humeyni, 1979 ihtilalinden sonra kadınlarına başörtüsü takma zorunluluğunun getirileceğini açıklamıştı. Lakin başörtü zaruriliği 1981 yılında hayata geçirildi. İran rejiminden bu yana başörtü ve İslami geleneklere göre giyinme zaruriliği ve kadınların ortasındaki en büyük ihtilaflardan biri.

Ülkede 2005 yılında gelindiğinde ise “uygunsuz” giyinen bayanları başarısız olmak üzere Mahsa Amini’yi de gözaltı alan ahlak polisi kurdu. O günden beri yasaklara karşı direnen İranlı bayan ve erkekler aşikâr devirlerde sembolik hareketler yaptılar. 2017’de bayanların başörtülerini çıkararak bir sopanın ucuna bağladıkları “İnkılap Meydanı Kızları” hareketleri içinde bilinenlerden. Yeniden 2019’da futbol karşılaşmasına giden ve ele geçirilen genç bir kadının kendini yakması da akılda kalan aksiyonlardan biri oldu.

“Bu bir ihtilal sürecidir”

Ancak İran’da bayanların başladığı ve odak noktasında bayan özgürlüğü ile toplumsal yaşama müdahalesinin olduğu hareketler ilk defa bu kadar genişledi. Yeşil Hareket hareketlerine katıldıktan sonra 2010 yılında Türkiye’ye gelmek zorunda kalan Direktör Mehdi Şabani, hareketlerin önünün alınamayacağını düşünüyor. Aksiyonların protesto olarak katıldığı, direnişe dönüşmesi ve bugünlerde farklı bir kavramla anılması değiştiren Şabani, “Artık bu, ne hareket ne direniştir. Birebir vakitte hareket ve direniştir. Lakin bir ihtilal sürecidir” diyor. İran’daki gösterileri “durdurulamaz bir protesto” olarak kötüleyen Şabani, şunları söylüyor:

“Bunu baskıyla güçlü bir şekilde tahminen bir mühlet durdurabiliyorlar. Zira İran rejimini gösteriyorlardı. İki yıl önceki üç gün içinde interneti kesip bin 500’den fazla kişiyi öldürmüşlerdi. Lakin bunlara karşılık atmosfer ve dinamizm şunu gösteriyor: Bu durdurulmaz. Bu sona kadar masraf. Hangi taraf Umarım beşerler, özgürlük ve eşitliği kazanır.”

İranlı direktör Mehdi Şaban Fotoğraf: privat

“Ben yalnızca yaşamak istiyorum”

Shahrazad Ghaderpanah da 7 yıldır Türkiye’de yaşayan İranlılardan biri. O da diğer kadınların sık sık ahlak polisinin bir araya geldiği ve eşiyle birlikte çıkmak zorunda kaldığı. Küçük kızının baskı altında yaşamasını istemediği için İran’dan performansını söyleyen Shahrazad, Denizli’de yeni hayatlar kurmuş. Petrol Teknikyeni olan eşinin bir fabrikada çalıştığını söyleyen Shahrazad, İran’dan ayrılmaksa da yüreğinin, aklının memleketinde kalmadığını tabir ediyor. “Kardeşlerimiz, ablalarımız orada azap çekiyor” diyen Shahrazad, İran idaresinin hiç kimseye merhamet etmediğini söylüyor:

Shahrazad GhaderpanahFotoğraf: özel

“Kadınlar baskı altında, çok güçlü kaidelerde yaşıyor ve 44 yıldır bu Kahramanlık devam ediyor. İran rejiminin zalim olduğunu Mehsa’nın vefatından sonra herkes güzelce öğrenilmiş Şayet ben İran’da olsaydım, rahat bırakmazlardı. Ben İran’da emniyet ve hürlük istiyorum. Ben rahat Ben yalnızca yaşamak istiyorum.”

“Protestoların merkezi bayan ve bayan her yerde”

İran rejimi protestoların yoğunlaştığı kentlerde 21 Eylül’den beri interneti kesmiş durumda. Lakin buna karşılık Twitter’da 130 milyondan fazla paylaşım yapıldı. Gazeteci Fresia Sabati’ye göre, bu durum şovlarının tüm dünya tarafından desteklendiği görülüyor. Yurt içi İranlıların sosyal medya üzerinden faal olduğunu söyleyen Fresia, daha önceki orta sınıfta katıldığı aksiyonlara artık İran’ın tamamının ilgi gösterdiğini kaydediyor:

“O vakitler bir orta sınıf uğraşı vardı. Sonraki periyotlarda ekonomik olarak yönetilen fakir kesim protestolara Bazen katıldı. Protestolar bölgesel bölgedeydi. Şu anki protestolar bütün toplumsal sınıflardan oluşuyor. Şu an protestoların bayan merkezi olduğu için ve bayan her yerde olduğu için herkes için ortaya çıkıyor ve özgürlüklerini istiyorlar.”