Türkiye’de sarı taksi – Uber tartışması giderek alevleniyordu. Ruhsatsız araçlarla mücadele ediyor, yasal düzenlemelere uymayarak haksız rekabete neden olduğu Uber’e açılan dava iki yıldır devam ediyor. Taksicilerin protesto eylemleri sırasında Uber şoförlerinin de şiddete maruz kalması tez ediliyordu. Tartışmalar sonrasında yaşanan yasal süreç taksicilerin zaferiyle sonuçlandı.
Mahkeme kararıyla 2019’da erişim engellenen Uber, 2020 sonunda ise “sadece” taksilerle çalışma içeriğiyle tekrar kullanıma açıldı.
Mobil uygulama üzerinden arama platformu olan Uber Technologies, Inc. San Francisco merkezli bir Amerikan şirketi. Travis Kalanick ve Garrett Camp tarafından 2009’da kurulan şirket, yasal yazılımlar ve taksi piyasalarında oluşan değişimler sırasında dünyanın dört bir yanında problemler yaşarken hızla büyüdü ve yıllık 17 milyar dolardan fazla gelir elde eden bir şirkete dönüştü. Kalanick ve Camp ise Forbes’in en zenginler listesine girdi.
Şu anda dünya genelinde 72 ülkede faaliyet gösteren Uber, Türkiye pazarına Haziran 2014’te girdi. Şirket, araç kiralama sayısını 2017’de yaklaşık 3 bin, 2018’de ise 8 bin olarak açıklamıştı. Taksicilere göre ise o periyot bu sayı 10 bini geçiyordu. Lisansı bulunmayan şirket Türkiye’den yüzde 20’lik kuruluş vergisini ödemeye başladığında 2018’in son devrini buldu.
Peki Uber, Türkiye’deki faaliyetlerin sürdürülmesini ve genişletilmesini yasal bir sistem olmadan nasıl başardı?
DW Türkçe’nin Milletlerarası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile birlikte yürüttüğü “The Uber Files” araştırmasına giren Uber, muvaffakiyet sağlamak için girilen tüm sıklıkta emsal taktikler kullandı. Şirket, sızdırılan iç kayıtlarına göre teknolojiden yararlanarak agresif lobi faaliyetlerini yürüterek ve kanunları hiç sayarak birkaç teknoloji uzmanı çalıştıran bir San Francisco girişiminden küresel bir dev haline geldi.
DW Türkçe’nin incelediği kayıtlara göre, Uber’in Türkiye’de lisanssız araçla büyümesi taksicileri aralıksız olarak art planı lobi faaliyetleri sürüyordu. Uber, Türkiye’deki kişilerin garanti altına alınması için Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a yakın isimleri radarına aldı. Devrin bakanları Ali Babacan ve Mehmet Şimşek’in Erdoğan’ı ikna etmesi için harekete geçiren şirket, birinci olarak AKP’nin kurucularından olan ve bir firma bulunan Cüneyd Zapsu’ya ulaştı.
Fotoğraf: ICIJ
Erdoğan’a yakın isimleri hedeflendi
Tüm dünyada eş zamanlı olarak yayınlanan ve Türkiye’ye ait dokümanları yalnızca DW Türkçe’nin incelediği özelliklere göre Uber, Türkiye pazarlarında daha önce karşılaşacağı yasal ezalar ve engellenme riskinin farkındaydı. Türkiye’de lisans almayı garanti etmek için Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a yakın isimler üzerinden lobi faaliyetlerini yürüten şirket, her türlü yasal düzenlemeyi izin vermeyi sürdürmeyi amaçlıyordu.
İncelenen belgelere göre, Uber Türkiye’ye hazırlanırken pazar araştırması yapan bir yönetici, “Önemli bir nokta şu ki, RTE (Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan) bu günlerde yabancı internet hastalarına karşı çok agresif. Twitter ve Youtube’u vergi ödememekle suçluyor… O halde tüm bu (yaratıcı!) oluşumlara karşı hazırlıklı olmalıyız” dedi.
Türkiye’de ilk olarak taksilerle işe başlayan Uber, taksi ruhsatı olmayan araç sahipleriyle her yerde hizmet alım satımına olanak sağlıyor, eşler arası, yani katılımcılar ortası iş modeli P2P’nin lansmanı için de maksatları ve riskleri belirlemeye başladı.
Bu sırada çalışan platformlar, birbirleriyle mal ve hizmet alıp satmalarını sağlarken karşılıklı da bir kurulmaktadır.
Eylül 2014 tarihli toplantı notlarına göre şirket takvimi, Türkiye’de güçlü olan taksi lobisinin vereceği yanıt taksicilerin imajını olumsuz olsa da da Uber’in “topla tüfekle saldırmak” yerine, daha ölçülü bir karşılık vermeleri olduğunu belirttiler. Bir yönetici “Gerçek şu ki Türkiye, şoför ortaklarımız için şiddet riskine kayıtsız kalan büyük, makul Amerikan şirketi olarak kabul edilirsek, kamuoyunun kazanamayacağımız çok milliyetçi bir pazar” dedi.
“Cesur korsan taksicilere dayanabilmemiz var”
Aynı toplantıda korsan taksilerle ilgili çalışma da gündeme geldi. Korsan taksicileri olağan iş ortakları olarak güvenli şirket ortakları, Türkiye’deki kullanıcılara ticari ehliyeti olmayan ve taksi nakliyeciliği yapan şoförlerin yalnızca para cezası ile cezalandırıldığına dikkat çekildi. Evraklara kayıtlı korsan taksicilerin sistemi kayıt olduğunda daha şeffaf hale gelir ve bunun için onlar için sorun oluşturabileceğini söyleyen bir yöneticinin şöyle dedi:
“Bu nedenle başlangıçta şoförleri bulmakta zorlanabiliriz, cesurlara dayanmamız var ve cezaları ödeyeceğimizi garanti ediyoruz.”
Uber, Türkiye’de faaliyete devam ettikten sonra bir lobi kitapçığı hazırlayarak stratejilerini de belirledi. Şirketin temel amaçlarından biri, “kilit iş ve siyasi yöneticileri” belirleyerek lüks nakliyatta “daha iyi bir” lisanslama planı için “yasa yapma sürecini etkin bir oyuncu olmak”tı.
Ekim 2014’teki yazışmalarda Türkiye’den sorumlu bir yönetici, Uber’in P2P lansmanının Cumhurbaşkanı Erdoğan’a Twitter ve Youtube etkinliği olmak üzere aktarılma riskiyle karşı karşıya olduğu, AKP kabinesinden “entelektüel ve teknoloji meraklısı kişilerle” gelebileceklerini söyledi.
Dönemin İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan Fotoğraf: Getty Images/M. Lloyd
Babacan ve Şimşek ile görüşme
Bu isimler devrin İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’ti. Yazışmalara katılan Babacan, o ailenin önceki şirket kurucusu Travis Kalanick ile görüşmüş, Şimşek ise yakın vakitte Londra’da Uber’i destekleyen bir tweet atmıştı.
Toplantılarda “Amacımız, taksi lobisinden evvel bu iki kişinin Uber’i Erdoğan’a anlatmasını sağlamak” diyen Uber yöneticisi, devrin İstanbul Büyükşehir Belediye Lideri Kadir Topbaş ile konuşmanın taksi lobisini harekete geçirebileceğinden Topbaş’tan önceki daha yenilmez beşerlerle çıkmayı deneyeceklerini tabir etti.
Şirket, Babacan ve Şimşek’e “AKP’nin kurucularından ve Erdoğan’ın yakın arkadaşı olan” Cüneyd Zapsu üzerinden erişmeye karar verdi.
Öte yandan eski İçişleri Bakanı Abdülkadir Aksu’nun oğlu Murat Aksu’ya bir hukuk bürosu olan ASC Hukuk ile mümkün bir yardım için başvuracaklarını belirttiler.
AKP’nin kurucularından olan Zapsu, 2001 ile 2008 yılları arasında orta partinin merkez meclisi üyesiydi. Zapsu, Erdoğan’ın Başbakanlık döneminde yatırımını üstlendi. 2008 yılına kadar AKP Merkez Karar Yürütme Şurası’nda (MKYK) olan ve Genel Lider Erdoğan’ın Özel Asistanlığı ve Veri Koordinatörlüğünü yapan Zapsu, 2008 yılında faal siyasi misyonlarından istifade ederek kurduğu Cüneyd Zapsu Danışmanlık A.Ş. ile milletlerarası yatırım ve idare danışmanlık hizmeti uygulamalarına başlandı.
Cüneyd Zapsu 150 bin dolar istedi
Kayıtlara göre UBER tazminatı İstanbul’da Zapsu ve şirket yetkilisi ile bir yemek gerçekleştirildi. Görüşmede Zapsu’nun şirketi, Uber’in Türkiye pazarlarını kolaylaştıracak kilit kişileri belirledi. Valilerden belediye hizmetlerine, taksi istasyonları sahiplerinden medyanın üretim ve içişleri, dağıtım ve maliye bakanlarına yaklaşık 30 kişilik bir liste sunan Zapsu’nun şirket yöneticisi, bu yerde kimler olduklarını ve şirketten görmek isteyenlerin ne olduğu konusunda Uber’e yardım edeceklerini belirtti. Ayrıyeten 2015 seçimlerinin öncesinde ve sonrasında gerçek irtibat bilgilerinin kurulması için şirkete rehberlik edeceklerini tabir etti.
Görüşmenin akabinde Aralık 2014’te Zapsu’nun firması Uber’e bir mutabakat taslağı gönderdi. Taslağa özelliğine sahip Zapsu, üç aylık lobi faaliyeti için ayda 50 bin çalışma fiyat talebinde bulunuyor.
Üst düzey bir yönetici, “Fiyat çok yüksek ancak muhtemelen Türkiye’de nitekim büyümemizin tek yolu Cüneyd Zapsu dahilindeki sahibi birinin bizi değerli Türklerin radarına sokması” dedi. Lakin iki şirket fiyatında anlaşamayınca o devir resmi bir mutabakat yapılmadı.
Yazışmalarda Zapsu’nun Erdoğan’ın birinci periyodundan olduğu ve tesirini kaybettiği lisana’nın şirketten faydalandığı, kendisine oğlu deva olarak başvurmayı düşünerek yeni alternatiflere yöneldi.
“Hükümetin göz yummasını sağlayabilir”
Şirket seçeneklerine göre Uber’in Türkiye’de yapacağı bir iş katılımında değişiklik yapılmasına yardımcı olabilir.
Ocak 2015’teki bir yazışmada, Türkiye’den sorumlu bir yönetici, kurulan irtibatların kendilerine ait katılımcıları için Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın imam hatip lisesinden arkadaşı Hasan Gürsoy’un sahibi olduğunu Gürsoy İnşaat’ı tavsiye ettiğini söyledi. Yönetim kurulu olarak inşaat ve alışveriş merkezi işletmeciliği yapıyor ve ulaşım yatırım yapmayı planladığını anlatan yönetici, “Özellikle özel jet kiralama. Hükümet ve Cumhurbaşkanlığı ile çok güzel irtibatları var, sahiden bu şirket AKP devrinde yükseldi. İlişkimiz boyunca kendisine ulaştık ve çok ilgilendiler. Aslında de bu Adam önceden Uber’e göz yummasına ve sonra da gerekli P2P düzenlemelerine gitmesine hava çıkışına izin verdi. Onlarla bir mutabakat yapılmasık, Zapsu’nun hizmetlerine ne durumda olduğunu duymuyor” dedi.
Uber daha sonra iki şirketle daha biriktirip biriktirdi.
Şubat 2015’te ise Maliye Bakanı Mehmet Şimşek ile bir görüşme gerçekleşti. Şimşek’le yapılan görüşmenin hangi lobici ya da iletişimler aracılığıyla gerçekleştirildiği bilgisiz belgelerde bilinmeyen kaldı. Şimşek’in bu görüşme kamuya açık kaynaklarda da yer almadı.
“Şimşek çok yürütülen”
“Yenilikçilik ve şeffaflık yanlısı” olarak tanımladıkları Bakan Şimşek ile görüşmenin olumlu geçtiği belirtilen şirket notlarında Şimşek’in, Uber’in Türkiye’de faaliyet gösterme konusunda “çok sıcak” olduğu söz edildi. Şirket notlarında “Bizden Gelir yönetimi ile görüşmemizi istedi. (Onlardan da Uber konusunda olumlu olmalarını talep etti.) Twitter yasasını incelememizi tembih etti. Uber, e-araç çağırma düzenlemeleri ve P2P hakkında Bakan’a bir teklif sunacak” denildi.
Uber’in şirket kayıtlarına giren kelam konusu Tweet’iFotoğraf: Twitter
Dönemin İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan’ın o devir Uber CEO’su olan Travis Kalanick ve şirket kurucusu Garrett Camp ile yemek durumunda Uber’in iç yazışmalarında ortaya çıktı. Üst düzey bir Uber yöneticisi, 30 Haziran 2016’da şirketin diğer bir üst yöneticisine yazdığı bir e-postada şöyle dedi:
“Yemekte Türkiye eski Başbakan asistanının yanında oturuyorum. Yaklaşık üç yıl önce Travis ve Garrett ile yemek yollarını söylüyor. Rastgele bir kıymeti var mı?
Diğer yönetici, “Sanmıyorum onunla sohbet etme bedelini. İktisattan sorumlu eski Başbakan yardımcısıydı, bilgi birikiminden yoksun olarak Erdoğan’ın gözünde düşmüş ve son kabine değişiminde diğer bir bakanlık misyonuna atanmamıştı” dedi.
Uber, Türkiye’deki oluşturulmalık planını ise hayata geçiremedi. Eylül 2015’teki yazışmalarda Türkiye’deki birçoklarının gergin siyasi dokusundan dolayı ya da taksi dalını etkilemek istemedikleri için bu alanda bir katılım sıcak bakmadığı tabir edildi.
Eski büyükelçi Tan ayda 35 bin dolar aldı
Bunun üzerine yapılan yazışmalarda, Türkiye’de lisans almak için rastgele bir yasal yolun olmadığı, bu nedenle daha güçlü bir lobiciye maruz kaldığı belirtildi.
Uber’in Avrupa, Ortadoğu ve Afrika’dan (EMEA) sorumlu bir yöneticisi, “Birçok seçeneği tükettikten sonra, yasallaşma süreci bize dayanak hakikat bireyleri saklıyor, bunun için Türkiye’deki tüm operasyonumuzu yine gözden geçirmemize neden olan bileşenlerinin varlığını katmak istiyoruz” dedi.
Cüneyd Zapsu, Mehmet Şimşek ve Ali Babacan ile başarılı olmayan Uber, bu konuşmadan yaklaşık bir ay sonra, lobi faaliyetlerine devam etmek için kutuplaştırıcı bir siyasi figür olmaması ABD eski büyükelçisi Namık Tan ve arkadaşı, periyodun Türk Amerikan İşadamları Derneği Lideri Ekim Alptekin ile anlaştı . Tan ve Alptekin’in birlikte çaba gösterdiği NT Danışmanlık firmasıyla aylık 35 bin dolardan üç aylık bir sözleşme imzalandı.
Eski büyükelçi Tan’ın Uber’le ilgili 2015 tarihli bir paylaşımı Fotoğraf: Twitter
Uber, Ocak 2016’daki yazışmalarda, üç aylık süre boyunca ilerleme kaydedildiği, ancak amaca ulaşmak için daha uzun vakte aylıklılık olduğunu belirten aylık ödenecek paralar “20 bin dolar + bonuslar” olarak belirleyip şirketle bir yıllık mutabakat yapmayı önerdiler. Sızdırılan evraklarda bu mukavelenin imzalanıp imzalanmadığı yer alamadı.
Fatih Altaylı’ya sipariş köşe yazısı
Uber, bu süreçte medya çalışmalarını da yürütüyordu. İç yazışmalara göre teğet bir görüşme sonrasında Hürriyet ve Sabah’ın aralarında olduğu gazetelere şirket hakkında olumlu haberler yaptırıldı.
Ocak 2016’daki yazışmalarda “hükümete yakın gazeteci” olarak tanımlandıkları Fatih Altaylı’nın da iki köşe yazı kaleme alındığı belirtildi.
Uber yasal statü kazanmadan büyüdü
Gelinen şirketin Türkiye’deki lobi faaliyetleri başarısızlıkla sonuçlandı. Kendi yasal düzenlemelerinin önünü açamayan Uber’e 16 Ekim 2019 tarihinde İstanbul 10. Asliye Ticaret Mahkemesi kararı ile erişim manisi getirildi. Operasyon, turizm nakliyeciliği, yetkili evraklı araçları taksi olarak çalıştırma kanunlarına karşı muhalifler bulundu. 2020’nin aralık sonunda ise İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi 13. Hukuk Dairesi’nin kararına göre yalnızca sarı taksilerle çalışmak üzere Uber’e taşınan erişim pürüzü kaldırıldı.
Ancak tüm bu lobi faaliyetleri içinde şirket, 2014 ile 2019 ortasında yasal statü kazanmadan Türkiye’de faaliyet göstererek büyümüş oldu.
İstanbul Taksiciler Esnaf Odası’nın eski lideri Yahya Uğur, DW Türkçe’ye ait şirketin mahkeme kararına kadar yasa dışı faaliyette bulunmasa da bazı maddelerdeki görevlilerden faydalandığını, istinaf kararı sonrasında yalnızca taksilerle çalışma kuralından sorumlu olanlarla uyumlu hale geldiğini söyledi.
ICIJ’in araştırmasında Uber kazancının zaman zaman aralıkları dışında faaliyet gösterdiklerini bildiklerini ortaya koydu.
Uber, şu anda Türkiye’de sarı taksilerle çalışıyorFotoğraf: DW/U. Danişman
Uber yöneticilerinden itiraf
Uber, Türkiye dışındaki diğer ülkelerdeki yasal biçimlerden yararlanmaya çalıştı.
Sızan iç yazışmalara bağlı olarak, Uber’in kurumsal irtibat yöneticisi olan Nairi Hourdajian, Tayland ve Hindistan’daki hükümetlerin araç çağırma hizmetini kapatma çabalarını sürdürürken şirket yöneticilerinden birine şöyle diyordu:
“Sorunlarımız var, zira s*tiğimin yalnızca yasadışıyız.”
Başka bir yazışma ise Uber’in EMEA yöneticisi Mike Macgann, şirketin ülke yöneticilerinden birine Uber’in yeni pazarlara giriş stratejisini şu sözlerle açıkladı: “Temelde Uber piyasaya çıkıyor ve akabinde organize ve yasal bir b*k fırtınası var.”
Gizli kayıtlar sızdırıldı
Uber’in sızdırılan kayıtları, şirketin dünyanın farklı ülkelerinde kentlere girmek için savaşırken 2013 ve 2017 yılları arasında kullandığı taktikler ortaya çıktı.
The Uber Files, İngiltere’nin önde gelen yayın dönemlerinden the Guardian’a sızdırıldı ve Washington DC merkezli kar gayesi gütmeyen gazeteciler ağı olan Memleketler arası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile paylaşıldı.
Araştırma, 83 bin e-postayı içeren 124 binden fazla kaydedilebilir. Bu kayıtlar orta e-postaların yanı sıra Uber’in üst düzey ödeme ortasındaki iMessage’lar ve WhatsApp yazışmaları, sunumlar, not defterleri, brifing notları ve faturalar yer alıyor. Evraklar, Uber’in dünya çapında agresif bir formda genişlediği devir olan 2013’ten 2017’ye kadar uzanıyor. The Guardian ve ICIJ tarafından desteklenen ve 44 medya ortağı ile ortak proje üzerinde 29 ülkede 180’den fazla gazeteci dört ay boyunca çalıştı.
Uber, çok sayıda ülkede taksicilerin protestosuna neden olmuştuFotoğraf: ICIJ
Uber: Bugün farklı bir şirketiz
Uber, ICIJ’e ve DW Türkçe’ye yaptıkları açıklamada, “Uber bugün farklı bir şirket” olarak geçmişteki olayların mevcut bedelleriyle uyuşmadığını kabul etti.”Beş yıl öncedenki bu yanlışlar, çok sayıda hükümet soruşturmasına ve üst düzey birkaç yöneticinin iş akdinin feshine yol açtı” diyen Uber’in Pazarlama ve Halkla Münasebetler Kıdemli Lider Yardımcısı Jill Hazelbaker, bu nedenle Eylül 2017’de kendi markasının iş kalıplarının onun adına dönüştürmekten sorumlu yeni bir CEO olan Dara Khosrowshahi’nin misyona getirildiğini belirtti.
Hazelbaker, mevcut Uber çalışanlarının yüzde 90’ının Dara Khosrowshahi CEO’suna, daha sonra işe gidişini aktardı. Uber muhabiri Jill Hazelbaker ise “Tabi ki birinci yaklaşımımız daha hassas, çok sayıda yanılgı ve yanlış adımlar olabilir. Büyüdükçe, hükümetlerle olan ilgilerimizin hem maddelere uygun hem de şeffaflaştırılmasını sağlamak için, lobi faaliyetlerimiz için ek iç kontrol düzenleri geliştirildik” kullandı.
Türkiye’deki lobi faaliyetleri için ne kadar bütçe ayırdığını açıklamayı reddeden şirket, şu anda Türkiye’de İstanbul, Ankara ve İzmir’de yalnızca ticari taksi tabloları olan taksilerle çalıştıklarını ve Türk özelliklerine uygun olarak çalıştıklarını bildirdi.
DW Türkçe’nin ulaştığı Ali Babacan ve Mehmet Şimşek, Uber’in o periyot Türkiye’deki faaliyetlerini kolaylaştıran rastgele bir tesirde ya da faaliyette bulunup bulunmadıkları ve şirketlerle ilgilenmeyle gerçekleştirdikleri anlaşmaların kapsamına ait sorularımıza cevap.
News
