Kahramanmaraş merkezli zelzeleler 10 vilayette ağır kayıplara yol açtı. Pekala birinci zelzelenin yıkıcı dalgaları bu vilayetlere ulaşmadan erken ihtar sistemine girebilir miydi?
ABD Jeolojik Araştırma Merkezi ve Avrupa Sismoloji Merkezi’nin yayınlanan bilimsel raporlarına göre yapılan programlamalar, erken ikazın yıkımından 20-25 saniye önce Diyarbakır, Adıyaman, Hatay şeklinde vilayetlere yapılabileceğini gösteriyor.
DW Türkçe’ye konuşan İstanbul Teknik Üniversitesi Jeofizik Mühendisliği, Sismoloji Kısmı’ndan Prof. Dr. Haluk Eyidoğan’a göre erken ihtar Türkiye’de toplanan yerler için çok randımanlı olarak kullanılabilir. Ama Afet ve Acil Durum İdare Başkanlığı’nın (AFAD) bu şekilde bir çalışması yok.
Deprem olmaz, kırılma meydana gelir
Erken ihtar sistemi olur olmaz ya da imzalanır sonra devreye giren bir sistem.
Deprem olduğu farklı vakit sismik dalgalar üretiyor. Yer kabuğunun fay üzerinde kaymasıyla tıslayan birinci sismik dalga P dalgası olarak isimlendirilirken, akabinde gelen S şekli ise asıl yıkıcı tesire sahip. Erken ikazda sistem, S dağılımının ne kadar enerji hesaplayarak ortadaki kilometrelik aralıkların dalganın vuracağı noktalara vakit kazandırıyor.
Bilimsel bilgiye dayalı Pazarcık merkezli 7,7 büyüklükteki zelzelenin göstericilere ulaşmaktan birleştirilmesi vilayetlere haber verilebilir ve kayıplar azaltılabilirdi.
“Yıkıcı dalgalar için 20-25 saniye vardı”
Prof. Dr. Haluk Eyidoğan, Diyarbakır ve Adıyaman’daki vilayetlerin zelzelenin merkez merkezlerinden 100 kilometreden fazla yardıma işaret ediyor.
Sistemin uzak vilayetler için uygulanabilirliğine dikkat çeken Eyidoğan, “Doğu Anadolu fayına vilayetleri dik istikamette uygulandıüzde kuzeyde ve güneyde yani Malatya, Elazığ, Kırıkhan-Hatay. Yıkıcı dalgaların gelmesi için 20-25 saniye vardı” diyor.
Eyidoğan, ABD ve Avrupa sismoloji uzmanları tarafından yapılan bilimsel tespitlerde, fayın büsbütün kırılmasında geçen 80 saniye boyunca hesaplandığına dikkat çekiyor. Kahramanmaraş-Gaziantep vilayetinde hududundan başlayan kırılmaların iki taraflı yayıldığını söyleyen Eyidoğan, “Biri Çelikhan’a hakikat, Sivrice’ye yanlışsız eğilmiş Doğu Anadolu Fayı üzerinden, oburu de Kahramanmaraş Gölbaşı üzerinden Hatay’a hakikat uzanmış. Son yapılan dağıtımlara fayın uzunluğu 200-250 kilometre uzunluğu.Yani en az 100 kilometrelik bir nokta 100 kilometrelik diğer bölümler kırılarak uzanmış olabilir.Kırık yürüme çizgisi ise 2,5 kilometrelik bilgi veriyor.
Eyidoğan, bu tür bir zelzele için yardımki vilayetlere erken ikaz verilebileceğini söylüyor.
istasyonuna deprem bilgi ışığı hızıyla geliyor
Haluk Eyidoğan, gücü olduğu anda zelzele istasyonuna büyüyen ışık hızıyla geldiğini ve hızını algılayan sistemi olacak ve bu zelzelenin büyüklüğünü anladığını belirtti “Merkez zelzele olduğunu anladığını anlıyordu ki önceki P’nin geleceği, o daha hızlı geliyor. Türkiye’de ekseriyetle hızlanıyor. Yani 20-30 kilometreden daha derin değil. Zelzelede P’nin 6 kilometre/saniye süratle gelir. Bu ekseriyetle yıkıcı değildir. İkinci dalga olan S gösterisi bunun için hemen yarıda yakın süratle, yaklaşık 4 kilometre/saniye süratle gelir” diyor.
Sistemin S’nin ne zaman ürettiğini birinci uyarıyı alıp algılamadığını söyleyen Eyidoğan, merkez üssüne uzaklık bölgeleri S’nin daha geç gelecek için kazanılan vakit aralığının büyüyeceğini söylüyor. Örneğin zelzele merkezi 100 kilometre uzaktaysa yer kabuğu içerisinde ilerleyen S dalgaları o toplamda yaklaşık 25 saniyeye ulaşıyor.
“Türkiye bu bahiste uzman yetiştirmeli”
Erken ihtar sistemi, ona göre tasarlanmış güncellemeler ve donanım özelliklerini lisana getiren Eyidoğan, “Sismograf yüzlerce yıldır kullanılan bir aygıt. Giderek geliştirildi. Evvelce biz bu aygıtları iki üç kişi güç taşıdık. Artık bilgisayardan hafif, ufacık elimizle alıp bir yere yerleştirebileceğimiz boyuta geldi. Yazılımcılık da çok geniş. Yapay zeka diye bir şey var artık. Hasebiyle bunları bizim elimizde kullanılabilir. Denenebilir. Bu bahislerde uzman yetiştirilebilir” diye konuşuyor.
Dünyada erken ikaz sistemi ile ilgili bilimsel çalışmalar uzun dönem devam etmektedir. Okyanusta gerçekleşen zelzeleler için merkeze uzaklığa bağlı olarak Meksika ya da Japonya’da 30 saniyeye kadar bir erken ikaz konusu.
AFAD’ın erken ikaz sistemi yok
Türkiye’de ise AFAD’ın bu türlü bir çalışması yok.
Kahramanmaraş büyümeleri sonrasında gerek müdahale gerek ziyanları işlemi konusunda tenkit okları Afet ve Acil Durum İdare Başkanlığı’na dönerken, kurumun eski Bilgi Sistemleri ve Haberleşme Daire Lideri İrfan Keskin’in 2018’de yaptığı bir sunum da kamuoyunda tartışmaya yol açmıştı.
Kahramanmaraş’ta yaşadılar Hatay’da büyük yıkıma yol açtıFotoğraf: DHA
Peki AFAD’ın erken ikaz sistemiyle ilgili bir çalışması yoksa Kasım 2022’de “Çök-Kapan-Tutun” tatbikatında cep telefonlarına gönderilen ihtar bildirisi ne manaya alınmalıdır?
AFAD’ın zelzele için bir erken ihtar sistemi olmadığını vurgulayan Eyidoğan, “AFAD diyor ki ya bu türlü bir sistemimiz olursa, bu türlü bir ikaz sistemi devam ediyor olsaydı bu şekilde olur. Yani size sinyal gelecek. Artık siz o anda onu algılamanız ne süratte olur, Bilmiyorum. Bana mesela o bildiri geç geldi. Kimi arkadaşlara hiç gelmemiş, kimilerine çok geç gelmiş. Yani onunla ilgili bir kez çok randımanlı çalışılması gerekiyor. Ancak Türkiye’de bununla ilgili bir ikaz sistemi yok” toplantıda konuşuyor.
Kandili Rasathanesi yürütüyor
İstanbul’da ise erken ikaz sistemi 2002’den beri Kandilli Rasathanesi ve Sarsıntı Araştırma Enstitüsü tarafından uygulanıyor. Bakanlar Kurulu’nun 5 Nisan 2001 tarihli kararıyla İstanbul Sarsıntı Erken İkaz ve Acil Müdahale Sisteminin kurulmasına karar verildi ve bu sistem kuruldu. Fakat sistem, hızın yakınlıktan dolayı meydana gelen olayların tedbire odaklıdır.
Eyidoğan, “İstanbul’un özelinde bu oldukça sıkıntı. Yani İstanbul için kimine 7 saniyede, kimine göre 5 saniyede bir vakit var” diyor. Buna karşı halka yapılacak ihtarın çok pratik olup olmadığını paylaşan Eyidoğan, “Kendinizi daha korunaklı bir pozisyona koyabilirsiniz. Onu başarabilirsiniz lakin bina çökmeme şartlarıyla tabi. Yani toptan çökme üzere bir durumla karşı karşıyayız bugün. Yani binlerce bina toptan göçtü” kullanılıyor.
“İstanbul için tatbikat yapılmalı”
“O zaman bu uyarıyı doğrudan beşere yönelik olarak kullananz otomatik sistem. Bunu doğal gaz keser, elektrik keser, gerekirse siren çalınır yerleşim alanında ve bir zelzele olduğunu o denli sesle duyurur” diye devam eden Eyidoğan, bunun için de İstanbul’da tatbikat ve bilgilendirme yapılmasının nesneleri işaretliyor.
Yine de yardımdaki ömür yerleri için İstanbul’un çalıştırılmasında de erken ihtar verilebileceğine işaret eden Eyidoğan, Türkiye’de erken ikaz sisteminin uygulanabilirliğine dikkat çekiyor. Jeofizik mühendisleri işsiz olduğu için üniversitelerde bu bilim kolunun artık çok tercih edilmediği bilgileri veren Eyidoğan, bir zelzele ülkesi olan Türkiye’de bu mevzuda uzman yetiştirilmesinin ehemmiyetine işaret ediyor.
News
